Moitos din que o anacronismo é que o actual África e o colonialismo compórtense no mesmo tempo verbal. Non hai máis que ver as palabras do presidente francés, Emmanuel Macron, durante unha visita a Burkina Faso en 2017: “Fálanme de Francia como un poder colonial, pero eu non quero preocuparme polos problemas de electricidade das universidades de Burkina Faso. Iso é tarefa do presidente”. Pero, máis aló das trufas de Macrón, os antigos imperios coloniais seguen gobernando en África, e mesmo os sistemas que eles mesmos deixaron mantéñense. “O colonialismo non terminou, só cambiou a forma”, resume a situación no Dagauh Conveniencia (Costa do Marfil, 1989), historiador e experto en dereitos humanos. O conflito actual deunos algunhas claves interesantes para velo desde a perspectiva.

Nas décadas de 1960 e 1970 Europa foise, cruzou o mar atrás e esqueceu os seus deberes coa chegada dos procesos de independencia. Pero, aínda que se marchou, deixou un ollo e unha man no lugar e seguiu controlando sobre os que padeceu colonia, sobre todo porque a situación que deixou alí non se podía envorcar. África é un continente inmenso, e non é a mesma situación en Sudáfrica que en Marrocos, pero ao falar do colonialismo e dos procesos de independencia analízanse, en xeral, os países subsaharianos que formaron parte, sobre todo, do imperio colonial francés. E é que, visto o actual mapa xeopolítico, non hai máis que ver cales son as revolucións e os países en conflito: a inmensa maioría forman parte de Françafrique, que non é casualidade.

Retrospectivamente ao longo da historia, indo ao 15 de novembro de 1834, a mesa desta decisiva Conferencia de Berlín, convocada por Otto Von Bismarck, non só estaban os franceses e belgas, nin moito menos. A maioría das potencias europeas e os propios Estados Unidos estaban a escasos cen anos da súa independencia. O ano que vén, en 2024, cumprirá os 140 anos que a autoridade alemá convocou a esta reunión para regular dalgunha maneira os negocios dese continente que se atopaba ao seu sur: na acta da conferencia destacou o obxectivo de levar a “civilización a África”. A Conferencia de Berlín foi importante na historia, pero non tanto porque definiu as fronteiras interiores do continente, senón porque evitou posibles conflitos entre potencias. “A Conferencia de Berlín sentou as bases para lexitimar a propiedade dunha potencia colonial nun territorio”, explica Edimán, de maneira que cada un deles tería o seu terreo e non habería conflitos.

A maior metáfora da presenza europea foi a rápida transformación da toponimia no xigantesco mapa que abriron naquela mesa de Berlín. Libreville e Freetown (pobo libre, en eúscaro) proliferaron, cada un na linguaxe da súa potencia. Pero non era o mesmo Libreville ou Freetown, porque non era o mesmo imperio francés ou británico. Ambos explotaron, até o extremo, o continente, pero o futuro que deixou non foi o mesmo. Ao falar dos procesos de independencia en África, moitos historiadores toman o caso de Ghana como primeiro país, en 1957, por ser o primeiro subsahariano. Non é casualidade que o primeiro país independente subsahariano forme parte do imperio colonial británico. “No sistema colonial británico había unha gran división social. Os colonizados non podían esperar alcanzar o nivel de colonizadores: podían subir á escala social, pero se o facían dentro do seu marco. Cando chegaron a independencia, os mundos anglosaxóns tiñan a súa organización e fixérono á súa maneira. Por iso, para Ghana foi máis fácil facer unha ruptura coa coroa británica”, afirma.

'Françafrique' ou como dicir neocolonialismo

No caso francés, con todo, non houbo esa ruptura. E esta é unha das claves dos problemas en África, segundo os expertos consultados: “É absolutamente imposible que alguén de Sur Global, a Maioría Global ou os ‘Globos Globais’, entenda os problemas actuais de África sen entender o funcionamento do neocolonialismo francés”, asegura o xornalista e analista xeopolítico brasileiro Pepe Escobar, Francia non ten tregua ante o surgimiento dunha “nova África” (Francia non descansa no artigo de “África nova”).

Aínda que os signos de continuidade do sistema obsérvanse en moitos elementos, o máis evidente e o máis recorrente nas protestas, a moeda CFA. Esta moeda atópase en catorce países africanos, establecida por Francia, antes poder colonial: Benin, Burkina Faso, Costa do Marfil, Guinea Bisau, Mali, Níxer, Senegal, Togo, Camerún, República Centroafricana, Chad, República do Congo, Guinea, Nadal e Guinea Ecuatorial. A evolución das siglas CFA deixa claro o cambio de aspecto do colonialismo, pero non o cambio de práctica. De feito, cando en 1945 creouse a moeda a CFA significaba Colonies Françaises d'Afrique (Colonias Francesas de África); desde 1958, Communauté Française d'Afrique (Comunidade Francesa de África), hoxe en día Coopération Financière en Afrique (Cooperación financeira de África).

Esta moeda introduciuse nos países tras a Segunda Guerra Mundial para facer fronte aos movementos independentistas e anticonialistas que proliferaban nas colonias. O mecanismo de control desta moeda era que ao entrar en vigor estableceron o interese polo intercambio co franco francés. É dicir, que o Banco Central Francés controlaba o valor monetario deste catorce países. E para iso tiñan que pagar o 50% das reservas que eses países africanos teñen a cambio. É dicir, tiñan que enviar a Francia a metade do que tiñan nas moedas estranxeiras. Escobar advirte que Francia utiliza reservas africanas coma se fosen capital francés, para pagar tanto á Unión Europea como ao Banco Central Europeo.

Cabe destacar que algunhas autoridades reivindicaron en varias ocasións a constitución dunha moeda común africana. Por exemplo, o xefe de Libia, Muammar Gaddafi, propuxo, como lembrou Pepe Escobar, a creación dunha moeda panafricana relacionada co ouro tras a crise financeira de 2008. Gaddafi quería aproveitar a crise de Europa e Occidente: A Libia tiña unhas 150 toneladas de ouro gardadas, o que lle permitiría (e un pouco máis) ter en Tripoli o lugar financeiro desta moeda panafricana. Pretendía establecer un sistema baseado na reserva soberana de ouro, que permitise liberar a moitos estados africanos da dependencia financeira de Occidente. Occidente bloqueou as intencións de Gaddafi por todas partes, e a información que se está publicando nos últimos anos reafirma a actitude francesa.

Por unha banda, en 2015, os correos electrónicos pirateados por Hillary Clinton, ex secretario de Estado dos Estados Unidos, mostraron o desexo de Francia de alcanzar unha maior proporción da produción de petróleo en Libia, co obxectivo de aumentar a influencia francesa no norte de África e bloquear os plans de Gaddafi. Doutra banda, a principios deste mes de setembro, Giuliano Amato, ex primeiro ministro italiano, declarou nunha entrevista que o “accidente aéreo” que causou 81 mortos en Italia en 1980 non foi un accidente, senón que foi destruído por un mísil lanzado polo Goberno francés, no intento de matar a Gaddafi, pero o xefe de Libia estaba decatado e non tomou ese voo. As autoridades francesas aínda teñen os ollos, as mans e as armas xaradas en antigas colonias, segundo os exemplos mencionados, e non eliminaron a moeda CFA entre os plans.

E é que, unha vez conseguida a independencia, tamén se mantivo esa moeda. Moitos a defenden como clave de estabilidade, como unha moeda forte. Os opoñentes afirman que Francia é o principal método para establecer un control sobre as antigas colonias, pero tampouco ten límites de intercambio, e as autoridades e elites económicas dos países compran tantos dólares e euros como desexen. Esta é outra das opinións de Conveniencia, que di que a moeda é o principal elemento que dá continuidade ao colonialismo de Françafrique.

Infraestruturas ao exterior

A economía destes países, por tanto, é totalmente europea. Pero isto non ocorre só pola moeda, senón porque toda a estrutura dos países está orientada a iso. As infraestruturas dos países africanos, xurdidas en tempos de colonialismo, están orientadas a que a economía sexa plenamente dependente de Europa. O historiador Walter Rodney, no seu famoso libro How Europe Underdeveloped Africa (Como Europa subdesenvolvido en África), explica que todas as infraestruturas que xurdiron durante a colonia eran para os colonos, e que todas as infraestruturas de transporte que se crearon eran para Europa: “Durante a época colonial non se construíron as estradas para que os africanos visitasen aos seus amigos ou, o que é peor, para facilitar o comercio interior africano. (...) Todas as estradas e ferrocarrís chegaban ao mar. Creáronse para a explotación do ouro, o manganeso, o jade e o algodón”. Comparte o Convenio e engade que a colonia tiña que ser barata: “O seu obxectivo é captar recursos propios e converter á poboación local en consumidor. Todo o investimento realizado polas autoridades coloniais está orientada á explotación: o ferrocarril non é para as persoas, senón para a explotación dos recursos e o seu transporte ao mar”.

O problema destes países é que estas infraestruturas non cambiaron. Estes ferrocarrís e camiños seguen en explotación e en exportación, hipotecando o futuro destes países. “A economía actual destes países segue o mesmo sistema, hai moi pouca cooperación económica entre os países africanos, aínda que hai moitos acordos: a maioría dos seus recursos económicos están destinados a Europa ou a EE UU, porque toda a infraestrutura está deseñada para levar o produto ao mar e sacalo do país”, afirma o boliviano.

Escobar puxo algúns exemplos de Francia baixo control: “O conglomerado francés Bolloré controla os portos e o transporte marítimo en todo o continente africano occidental; Bouygues/Vinci domina a construción e as obras públicas; Francia domina a distribución da auga e a electricidade; Total ten grandes intereses no petróleo e o gas. E logo hai France Télécom (redesignado como Orange) e grandes bancos: Société Générale, Crédit Lyonnais, BNP-Paribas, AXA (seguros), etc.”.

Asimilación e violencia

Con todo, o sistema non se perpetúa só coa economía: o sistema necesita entrar na mente da xente e ser crible, e si non o consegue, necesita violencia. “No caso do imperio colonial francés houbo unha situación de asimilación: unha elite africana, con títulos, tiña a posibilidade de entrar nos círculos da elite europea”, explica Conveniencia. Esta asimilación supuxo que cando se iniciaron os procesos de independencia non houbese unha división profunda, como ocorreu no imperio británico, entre os europeos e os africanos; os membros da elite africana xa formaban parte do sistema establecido polos europeos. Desta forma mantívose este sistema: “Nos países francófonos houbo un intento de manter o sistema colonial, cambiando só aos actores. É o sistema actual, pero o que che manda non é europeo, é africano”.

Esta asimilación exposta pola Conveniencia, esa extrema proximidade ás elites europeas, maniféstase no comportamento das autoridades, segundo o exposto por el. Na súa opinión, esta é outra das razóns para manter o sistema neocolonialista: o que fan as elites africanas para manterse no poder. “A elite africana obriga a toda a poboación a vivir en ignorancia; curta calquera recurso para saír deste sistema”, explica o historiador. As autoridades non queren que se cambie o sistema, que se fagan reflexións ideolóxicas sobre unha democracia, porque o sistema lles beneficia.

Pero se os dous puntos mencionados non fosen suficientes, e a xente e as institucións realmente quixesen envorcar, terían fronte á parede do poder colonial en si mesma: Exército francés. “A presenza militar do exército francés impón un enorme control sobre os gobernos africanos”, resume o historiador.

Outra cuestión destacable é o debate das fronteiras dos países, aínda que non é decisivo para a Conveniencia. Moitos dixeron que moitos dos problemas existentes no continente débense a escisións aleatorias dos seus límites, afirmación que o historiador considera “simplificar” a situación. Recoñece que cando fixeron esas fronteiras uniron comunidades que non tiñan nada que ver entre si, pero que eran e son entidades políticas e que os países africanos están formados por entidades políticas previas ao colonialismo.

O problema non é este, di, máis que o sistema que se establece dentro deses límites: estableceron un sistema centralizado, a familia da Quinta República francesa, sen respectar as características e autonomía de cada entidade. Isto provocou problemas, que as comunidades se separen e convértanse en dependentes dun Estado centralizador, e non as fronteiras. “O sistema existente nos países francófonos fai que haxa un conflito entre comunidades para chegar ao poder. Isto provocou o tribalismo que hoxe se ve”. O certo é que, como el mesmo di, o sentimento cara á comunidade é máis forte que o da nación: “A xente entende que si chega ao poder pode chegar ao diñeiro e que iso pode beneficiar á súa rexión”.

Gafeñas colonialistas

No verán de 2023, o oeste africano ha aparecido nos informativos, protagonizados por Senegal, Niger ou Mali, un deles, que destacaron a inestabilidade dos países, apoiados pola forte imaxe das protestas. Pero Conveniencia subliña que, sen pretender restar importancia aos conflitos en África, estes países só teñen seis décadas, o que para a estabilización dun país é moi pouco tempo. Nun artigo escrito en Es Africa dicía: “Piden aos países africanos que pasen unhas etapas e póñanse á altura doutros países. Pero estes países tiveron suficientes vías para estabilizarse, cometer erros, aprender deles e buscar solucións pola súa conta. Puideron adaptarse ás súas circunstancias e así chegaron a ser sociedades pacíficas e estados estabilizados”.

Así mesmo, publicou varios casos ilustrativos: “Algúns países que hoxe son referentes políticos ou económicos non actuaron mellor no seu momento. Estados Unidos celebrou o seu 90 aniversario recentemente saíndo dunha guerra fraticida. En Francia, 80 anos despois da revolución, produciuse o Comun. Alemaña, cando celebraba o 60 aniversario da unificación, os nazis esperábanlles”.

Así, preguntado por estas reflexións, ten claro que Europa e Occidente seguen sendo colonialistas e paternalistas: “Eu creo sinceramente que este tipo de peticións é un paternalismo. Non poden pedir aos africanos que reaccionen como países centenarios. É un proceso creativo, a nación vai amodo: non se pode cambiar de mentalidade de día a noite”.

O panafricanismo para liberarse do colonialismo

Dun día para outro non, pero ano tras ano, os africanos están a tomar conciencia e organizando procesos para liberarse das garras dos colonos europeos; Edimán asegúranos que hoxe en día hai máis “movemento reivindicativo” que antes. Neste camiño de liberación continental, o panafricanismo está a adquirir presenza non só en África, senón tamén nos africanos da diáspora. Non hai que esquecer a súa importancia histórica: “O panafricanismo foi fundamental no logro da independencia africanas e na configuración político-institucional das alianzas continentais”, lembra ao historiador Antumi Toasijé e aos experimentados panafricanistas, II Congreso Internacional “Africa-Occidente” corresponsabilidade no desenvolvemento (“África Oeste” Internacional II. A Afrocentricidad do libro "O Congreso, a corresponsabilidade ao desenvolvemento": Panafricanismoa sustatu berri bat? (Afrocentricidad: Un novo impulso para o Panafricanismo?) Artigo 11.

Que é o panafricanismo? A explicación simple do termo é conseguir a unión entre os territorios africanos e os da diáspora para constituír os Estados Unidos de África e liberalos da carga imperialista. Con todo, este movemento é moito máis complexo e foise transformando desde que o creou un grupo de intelectuais para facer achegas puntuais; nestes cen anos o panafricanismo foi enriquecendo a diferentes pensadores e activistas. “O panafricanismo orixinal non falaba nin da descolonización, falaba da condición dos descendentes africanos da diáspora”, lembrou o boliviano Dagauh Gonan.

Durante a Conferencia de Berlín este pensamento non tiña forza, segundo o historiador, “porque a xente ten sentimentos de pertenza á súa comunidade, non un sentimento común baseado na cor da pel”. Con todo, a principios do século XX comezaron a reflexionar sobre as ideas e principios do panafricanismo no primeiro Congreso de Panafricanismo celebrado en Londres. Así describiu o congreso o revolucionario africano Kwame Nkrumah, que posteriormente foi o primeiro presidente de Ghana: “Coñecemos as intencións das masas africanas que buscan a forma de ideoloxía e organización que lles levará á liberación”, como lemos no artigo L’éternel retour de l’idée panafricaine da revista Afrikanie.

En 1919 celébrase a Conferencia de París e o movemento comeza a tomar forma. O panafricanismo adquiriu a súa presenza tras as Guerras Mundiais, especialmente ao final da Segunda, coa Conferencia de Manchester de 1945. Comezou a pasar da idea á realidade na década de 1960, no contexto da independencia dos países africanos, e algunhas das persoas que entón espertaron a faísca do panafricanismo convertéronse en símbolos históricos. Grandes líderes da época como Kwame Nkrumah, Patrice Lumumba, Julius Nyerere ou Ben Bella, que loitaron pola liberación e unidade de África.

Unión Africana, secuela do colonialismo

Con todo, o panafricanismo tivo moitos obstáculos e tamén gretas internas. Conveniencia resume así: “Ao final da descolonización xurdiron dous grupos: os que apostaban polo panafricanismo como un gran estado africano e os que querían manter as fronteiras coloniais”. Ao redor de 1960 amplíanse as diferenzas, distinguindo entre a traxectoria dos Monrovios, os nacionalistas, e a dos Casablancos, os panafricanistas. Á fronte do grupo de Casabranca estaba Nkrumah, que cría que había que superar os límites impostos en 1885 e unir África nunha gran federación.

En 1963 publicou no seu libro Africa must unite (África ten que unir) as súas ideas, así como os fundamentos do panafricanismo. Segundo o primeiro presidente de Ghana, a pesar das grandes diferenzas existentes en África, estaba convencido de que unha unidade xeraría máis vantaxes que obstáculos. Expuxo o que chamou “identidade africana”. Con todo, as forzas anti-continentais e as internas fracasaron e moitas das caras do movemento de liberación foron asasinadas ou exiliadas.

Conveniencia ve con pena aquela división de ambas as partes: “Desgraciadamente, o equipo de Monrovia impúxose. Unha relación colonial, unha estreita colaboración que eles querían manter. Francia estaba feliz vendo que a propia elite africana estaba a favor de manter o sistema de explotación. Por iso mantívose este sistema Françafrique”. Os historiadores lembran que os que apagaron a faísca do panafricanismo pertencen á liña da actual Unión Africana.

A mesma opinión ten Antumi Toasijé: “O movemento panafricanista entrou en crise e estivo durmido. Porque os poderes antidemocráticos dos estados postcoloniales utilizaban o discurso panafricanista, pero de feito fomentaban o neocolonialismo”. Di que a creación da Unión Africana supuxo unha "grave retardación" das intencións da unidade política continental.

Por que costa integrar a idea do panafricanismo na cidadanía? Aldekoa sinalou un elemento: “Foi unha ideoloxía construída ante a invasión do continente por unha forza externa. Non ten conciencia de pertencer a unha comunidade baseada na cor da pel. Isto non existe. Por iso foi posible trátaa esclavista, si esa conciencia existise non existiría”.

Resucitou o panafricanismo?

As fontes citadas perciben un novo lume do panafricanismo e do movemento de liberación de África en xeral. Tamén é de destacar que estes movementos están protagonizados principalmente polas xeracións novas e as mulleres. Toasijé puxo o foco sobre todo nos recursos que ofrece Internet, dicindo que foi unha ferramenta imprescindible para organizar redes e intercambiar ideas e artigos. “A xeración de negros descendentes de africanos e africanos actuais está conectada entre si e está a dar un novo impulso ao novo panafricanismo, baseado en dous alicerces: a recuperación da unidade social de base a través da identificación cultural e identitaria antinecolonialista e o deseño de estratexias económicas e políticas de unidade”.

Irán ve con esperanza que o panafricanismo, máis próximo ao grupo de Casabranca, volva acenderse “aos poucos”. Cre que a idea actual do panafricanismo é máis parecida á organización da Unión Europea, “que recoñece fronteiras pero que quere unidade”. Aclara como afecto este elemento aos conflitos actuais: “O que está a pasar en Níxer esperta a atención dos africanos. A xente percibe que os grupos militares loitan contra o imperialismo occidental coa axuda de Rusia. Cando a Comunidade de Desenvolvemento de África Austral (SADC nas súas siglas en inglés) ameazou a Niger, Mali e Burkina Faso, por primeira vez, dixeron que entrarían en conflito para protexer a Níxer. Cando o SADC fixo o mesmo con Gambia, ninguén tivo intención de axudar a Gambia. Non sei si é para ben ou para mal, pero é unha evolución cada vez máis perceptible”. Sen dúbida, o cambio é un continente continuo, e, como di Edimán, os novos estados locais tardarán en estabilizarse; nese camiño, as raíces do imperialismo europeo permanecerán no seu interior, pero tamén as árbores podrecen si están en terras que non lles corresponden.