Antes da pandemia empezamos a dicir que tiñamos que entrevistar. Pasou a pandemia, pero o ano pasado estivo moi grave, por intervención cardíaca… Tiven que
cambiar a válvula mitral. Para empezar, sentía cansazo, unha respiración axitada, outra taquicardia. Un día fixéronme a ecocardiografía e entón enviáronme ao cirurxián cardiovascular, preferentemente. A válvula mitral case desaparecera. Recordo que cando me dixeron que debían operarme preguntei si era absolutamente necesario e o médico díxome: “Operarme, ou matar”. Ja, ja… Iso foi a finais de maio e ao final operáronme o 4 de xullo.

Tiñas preocupación por como facer o funeral en caso de falecemento en quirófano. Si, o acceso ao quirófano sempre é un risco, e cando se
trata de cuestións do corazón, o risco é maior. Cando me dixeron que ía operar dun día a outro, preocupeime. Díxenlles aos meus fillos que se non sobrevivía á intervención, quería que me enterrasen no panteón familiar, con ikurriña encima do féretro, e que tamén quería que cantase Eusko gudariak. Que ese era o meu último desexo, que non quería misa nin cura nos meus meses. Entrei con moita preocupación no quirófano, é certo, e cando me espertei da operación, iso é o primeiro que dixen: “Estou viva!”. Ja, ja…

“Estou viva!”, ja, ja... Pero
foi terrible. A intervención é enorme. Logo quedeime coas defensas baixas, pasei varios días en coidados intensivos. Tomar medicamentos e malestar duns e outros, e isto e aquilo. Tardou moito, pero agora estou moi ben en facer unha entrevista! Ja, ja… Pero non son a mesma. Antes facía varias danzas ximples, sete saltos, por exemplo, pero agora non podo. Cánsome.

Xa era hora! Festivais de música vasca, Korrika, Aberri Eguna, [Jokin] Artajo e [Alberto] Homenaxe anual a Asurmendi, manifas dun e outro… non te perdas un! Esa é a miña vida. Son abertzale desde sempre. O noso avó foi de Napartarra, o primeiro abertzale de aquí. Nicolás Mangado Erze. Os fillos eran do PNV, entre eles o noso pai, o do PNV e un amante vascófilo. Non sabía euskera, só
unhas palabras, pero si a favor do eúscaro. A nosa nai era Leringo, non dicía moito, pero sabemos que sempre votou ao noso favor. O que dicía o meu marido, e o que diciamos todos os fillos, seis mozas e un mozo.

E que ambiente había na rúa de Pamplona naquela época. Naceu en 1947... Se falas dun ambiente político, diría silencio. Até a década de 1960, principalmente o silencio. Recordo que
nos reuniamos en casa para escoitar o que dicían as emisoras estranxeiras. Radio Pirenaica, BBC, Radio Euskadi... Sempre de noite. E algúns amigos viñan escoitarlles. A xente viña a casa, facían reunións co noso pai. Teriamos 14-15 anos, pero en casa viamos o movemento. Juanito Olaetxea. O meu pai dicíanos que se alguén nos preguntaba, tiñamos que dicir que eran cursos de cristián. Falaban de política, pero dentro de casa.

Na rúa, o silencio, dixo. Si, até a década de
1960, diría. Era a Real Sociedade Bascongada de Amigos do País, e tamén as clases de eúscaro, e eu empecei na rúa Pozoblanco. Aprendemos unhas cancións, aprendedes a falar en eúscaro aos nenos... e algunhas palabras: bos días, boas noites, viño... A profesora foi Elena Gueresague. Eramos vascos e queriamos saber euskera. A Real Sociedade Bascongada de Amigos do País tiña outro apartado, o xuvenil, Euzko Basterra, e alí entrei cara a 1967. Faciamos actividades culturais, saídas ao monte... e con iso repartiamos propaganda.

Que propaganda? VERDADEIRO. José Antonio
Urbiola e, entre eles Mirentxu Loiarte, esposa de Urviola, e Bixente Serrano de Itz, tiñan un ciclostil e imprimían un boletín. Tamén distribuïamos a revista Euskadi, e se había algunha convocatoria imprimiámola e metiámola nas caixas de correos de recollida de correo de casa. Tamén chegaba xente da Sakana a Pamplona, recollía a propaganda e distribuíaa en Etxarri Aranatz e pobos próximos. Naquela época coñecín a unha persoa especial, que tivemos escondida en casa. O seu pseudónimo era Arantxa Arruti, unha finísima militante, ideológicamente ben vestida, progresista… Outra muller, progresista, era Mirentxu Loiarte.

Entrou en Euzko Basterra en 1967, ano no que se celebrou en Pamplona o Aberri Eguna, de gran prestixio. Pero
non sei moitas cousas, senón o que un e outro –pai, irmán, amigos...– contaron. Estaba a traballar nunha floraría e a tenda estaba aberta todos os días. A véspera daquel Aberri Eguna eu repartín flores, e vin unha manifestación carlista contra o Aberri Eguna. Alí coas súas gorras vermellas! Cando cheguei a casa había moitísima xente, 40 persoas que entraron en Pamplona desde a véspera sabían que os controis ían ser cada vez máis estreitos e que non podían entrar.

En 1968 Aberri Eguna en San Sebastián, tamén duro, e máis duro o episodio do ano seguinte, morreron dúas persoas do
seu equipo, co explosivo nas mans. 6 de abril, véspera do Aberri Eguna de 1969. Terrible! Morre Jokin Artajo e Alberto Asurmendi. Eran de Euzko Basterra, do noso grupo e dos nosos amigos, de EGI. Xa digo, eu estaba a repartir propaganda e en casa escondiamos xente. Se non, non sabiamos quen podía andar por alí e por aquí, pondo bandeiras, ou explosivos. Cando morreron Artajo e Asurmendi, pensamos que os do noso grupo traballaban, pero non tiñamos certezas. Artajo e Asurmendi morreron e a Real Sociedade de Amigos expulsáronnos.

Expulsar? Si, porque Euzko
Basterra está alí. Estornes Lasa, Carlos Clavería, Jorge Sarasa, José Luís García Falces. Dicían que tiveron que entregar á policía a lista de socios de Euzko Basterra. Non me sorprendería moito, coñecéndoos. Moitos deles foron detidos, Santi Sadaba, Aparicio, Xabier Armendáriz... foron sometidos a xuízo militar e foron encarcerados durante anos. O caso é que Euzko Basterra quedou sen lugar a reunión, fixemos varias reunións no bar Olite, pero non puidemos traballar como antes. Ademais, cando algúns do noso grupo encarcéranse, peor. Uns foron capturados tras a morte de Artajo e Asurmendi e outros pola colocación da ikurriña en Urbasa.

Dixo que eran da VERDADE, e Artajo e Asurmendi tamén da VERDADE, pero tiñan explosivos… Si.
Uns eramos de verdade, outros de ETA, e tamén había partidarios de que os dous grupos fosen unidos, de EGI-Batasuna. Din que as cousas con normalidade, Artajo e Asurmendi pasarían a ETA, como pasaron moitos outros, pero eu digo “logo os do futuro”. Eran de verdade, como nós, pero é verdade que todos podían ir a ETA, porque o PNV non se movía. [Juan] Ajuriaguerra foi o impulsor de EGI, e toda a persoa era Ajuriaguerra, forte, con moita vitalidade, moitos do PNV non eran como el. Si Ajuriaguerra seguise connosco, talvez EGIA sobrevivise, pero o ambiente era non facer nada, cortáronnos as ás. E ademais, nós cada vez máis coidados pola Policía, non hai lugar para reunirnos, amigos no cárcere...

Ao final, en 1970, vostede tamén tivo que marcharse, xunto co seu marido, Juan Mari Feliu. Sempre fuxindo da policía. Atoparon propaganda
na nosa casa, perseguían tamén a Juan Mari [Feliu], tivérona detida antes, e un día, estando a casa, vimos o coche da Policía, o coche camuflado, pero nós sabiamos que era Policía, porque coñeciamos as matrículas. Chamamos a casa pola rúa e Pello, o seu irmán, si, alí estaba a policía e escondémonos/escondémosnos. Primeiro gardáronnos os de HOAC, os de Acción Católica, en Iturrama e en Villava. Despois, coa axuda do PNV, estivemos en Donostia, en casa de Idoia Estornés e José Antonio Aiestaran durante varios días. Deixáronnos a casa. Logo Juan Mari [Feliu] pasou alén, e eu escondeume Gerardo Bujanda na súa casa.

Non chegou a Iparralde? Si, pero
máis tarde. En decembro, chegou a época do xuízo de Burgos e o secuestro do cónsul alemán [Eugene] Bëihl. E a situación de excepción! E como a Policía sempre ía en busca de Gerardo Bujanda, saía de alí e despois de estar escondido alí e aquí, o 6 de xaneiro as irmás Ziga –Lolo, Nati e Gurutze– leváronme alén, desde Dantxarine. Non pasamos pola aduana, por suposto, senón por unha travesía posterior á aduana. Nati era un incapacitado que lle levaron a despistar aos gardas civís se fose necesario. Lolo e Nati quedaron no coche e Gurutze e eu pasamos alén andando. Pero antes de pasar tamén gritou “Viva Euskadi liberada!”, e díxenlle: “Espera, pois, ata que pase a fronteira!”. Kar, ja... Alén, esperaba a Juan Mari [Feliu], os de casa..., e leváronme a San Juan de Luz, onde vivimos, xunto a varios refuxiados en casa Txori-kanta.

Que recordos ten do
exilio? De todo. Fixen boas relacións. Juan Mari seguiu no PNV, eu non. Coñecendo a xente do partido, non estaba de acordo con eles. En Hendaia fixen moita relación con Txillardegi e Jone Forcada, que vivían ao seu lado. Alí fixen o primeiro curso de eúscaro. Alí estaban tamén varios membros de ETA. Argala, Txikia, Fangio, Pérez Arenaza... Moitos foron asasinados! Pero Juan Mari era do PNV, e iso tampouco axudaba. En 1974 fixemos unha folga de fame na catedral de Baiona contra o Goberno francés, que pretendía expulsar aos membros de ETA. Eu tamén participei na folga de fame durante dezanove días. Alí todos pertencían a ETA, excepto eu, e unha vez unha moza de Bakio díxome que un Enrique dixo que eu era o salvador do PNV.

Iso tamén? Si, iso tamén. O certo é que alí había moita xente, e entre eles tamén nos veu Joseba Elosegi, a animarnos, falou comigo, e o rumor, que era o salvador do PNV. Na asemblea desa
noite, cando estaban a dicir cousas así, pedín explicacións: “Teño un ano de filla e déixome en casa e estou en folga de fame. Que estades a facer?”. Ninguén me contestou. Eu dixen entón que bando. Que a xente non vaia, porque Monzón, para quedar e para quedar. Eu que non, que non podía quedarme alí, chorando, que o duaron. E fuxín da folga con fame. Pero, por exemplo, aí estaba Cocoliso [Jesús Arrondo Martin], un auténtico policía infiltrado. El levounos á morte na emboscada de Hondarribia, Poeta [Xabier Roque Mendez] e Moriko [José Luís Mondragón]. Mentiras, homenaxes, ambiente de desconfianza...

Tempos difíciles!
Difícil e difícil. Realizáronse ou se realizaron para facilitar a conciliación. Recordo que un día o lehendakari Jesús María Leizola fixo un mitin ou unha sesión en San Juan de Luz, pero foi un fracaso absoluto, non era cousa, era torpe... Non había maneira de unirse. Logo dividiuse a propio ETA... Difícil.

Volviches e fas vida de profesor en Pamplona e Navarra... viñemos en 1977, despois da
lei de Amnistía. Empecei a dar clases de eúscaro en Pamplona, no batzoki. Non sabía moito, pero aprendín ao mesmo tempo que ensinaba. E como eu, co método de Oñatibia. Logo tamén ensinei en Elizondo, nun curso intensivo de verán, e na escola local, o primeiro ano, puxeron a aprender eúscaro. Recordo que un alumno vasco-euskaldun de quinto curso díxome: “Euskara, para que?”. Era moi euskaldun! “Meteron a euskafobia até dentro!”, pensei.

Durante moitos anos traballou no ensino, pero tamén foi parlamentario en 2007 por Nafarroa Bai. E
con satisfacción e honra. Non era afeccionado ao Parlamento de Navarra, pero o primeiro día da mesma pareceume emocionante coa adhesión ao himno navarro. Se non, o parlamentario é unha tarefa moi difícil –estiven tres veces no hospital– e, doutra banda, os traballos máis grandes e difíciles que os nosos “revolucionarios” nos encomendaban ás mulleres. Eu, por exemplo, traballaba en Educación, Sanidade e Servizos Sociais, e non tiñamos descansos, talleres, comisións, cursos... ocupadas todas as horas.

Dixo vostede que foi feliz, con todo, que tivo unha gran honra... Se saía algunha proposición de
lei, ou algún texto adiante, alegría!, pero era moi raro. Ou cando dicías o que querías, gustábache! Pero tiven os maiores inimigos dentro, dentro da coalición. Uns membros xogaban moi ben, pero outros, en cambio... Unha vez un compañeiro levantoume a man, un xesto ameazante e díxenlle: “Se me fas iso, vou pór unha denuncia contra vostede!”.

Para terminar, cando temos a seguinte manifestación? Non perdes un... Ja, ja... Son un manifestante, si,
pero ás veces parece que facemos as cousas mal. A mediados de maio, EHE manifestou en Pamplona a oficialidade do eúscaro en toda Navarra. Reunímonos centos de persoas. Eu encantado, pero o 10 de xuño hai outro chamado! É mellor facer unha manifestación grande que dúas pequenas! A xente non se manifesta como antes. Con todo, eu verasme nas dúas manifestacións, a de maio e a de xuño. Son un gran manifestante.

Metíchesche até dentro o “Euskara zertarako! Aquilo de... eu
tamén ouvín falar cristián. Para que o eúscaro! Iso tamén… Grazas agora á man de Irulegi. Alegreime moitísimo cando atoparon a man. A propia María Chivit tivo que dicir que era unha satisfacción, que era unha honra. Pero logo, na campaña electoral, o eúscaro non é o PSN. Esa é a euskafobia, non se atreven a dicir, pero aí están metidos. Se puidesen, dirían calquera cousa!

JAVIER ESCALADA

“Xunto aos de Euzko Basterra e EGI, máis xente movíase contra a ditadura. No ámbito universitario, por exemplo, Javier Escalada, Mirentxu Purroy... Eles tamén se movían. Participaban xunto a nós na petición de Santa Águeda, e é o primeiro Olentzero. Escalada despois [1966] foi capturada, xunto a outras, na distribución de panfletos contra o referendo de Franco. E suicidouse, ou suizaron, non sei”.

L'ESTACA XUBILADOS

“Acudía ás concentracións do luns dos xubilados, á praza do Concello de Pamplona. Unha vez comezaron a cantar unha canción na melodía de L’estaca! Nós os xubilados… comezaron a cantar na melodía de L’estaca. Non me gustou, e lles explicé o significado de L’estaca, e díxenlles que non o fixo ben, que non ía ás concentracións. Logo dixéronme que o quitaron e fun de novo. E de novo L’estaca, con esas palabras dos xubilados! Tamén puxen en Facebook ‘Respecta L’estaca’. Ignorar. Desde entón non vou ás concentracións de xubilados”.

ÚLTIMA PALABRA

ENCICLOPEDIA

Juan Mari Feliu, Gotzon Bergerandi, Xabier Armendariz, Javier Escalada, Carlos Claveria, José Luís García Falces, Estornes Lasa, José Antonio Urbiola, Mirentxu Loiarte, Mirentxu Oiartzabal, Miguel Angel Erdozain, Jokin Mujatón, Txantajo