De camiño ás viaxes en coche, a manifestación feminista, as suores lanzadas nun concurso, a guerra interna do enigmático, o público aliado e o público alieníxena… Habedes curado un cómic con dez escenas, non empezou nin terminou unha historia continua.

Eli Pagola: Porque non é un cómic sobre un bertsolari, senón algo máis xeral. Máis que centrar a atención nun personaxe, queriamos describir escenas.

Miren Artetxe: Algunhas pasaxes son os que nós viviramos, outros os que poderiamos vivir, ou os que nos contaron, ou os que imaxinamos… O certo é que hai corpos femininos moi diferentes no bertsolarismo e que non todos viven as mesmas situacións. O cómic permitiunos mostrarnos escenas diferentes. Non todos andamos en campionatos, non cantamos en ceas de bertsos, ou en certames..

Precisamente, Maitane, destacoume a presenza do corpo no cómic antes de iniciar a conversación.

Maitane Gartziandia: Non é casual que a primeira escena [a muller na ducha antes de ir á sesión] e a última [a relación afectiva entre dúas mulleres] sexan os momentos máis cotiáns e íntimos, as mulleres están espidas... En todo o cómic son as persoas, os rostros e non tanto a contorna. Parécenos que o bertsolarismo é algo que sae do interior da cabeza, pero o corpo tamén ten importancia, e iso ten peso nos debuxos.

Por que o cómic?

E. Pagola: Realizáronse e vanse a realizar máis traballos teóricos que vinculan o bertsolarismo e o xénero. Viamos que un traballo en formato de cómic podía ter marxe. Tamén nos dá licenza para facer chistes sobre o tema.

M. Artetxe: É un cómic para crear sorriso aos nosos compañeiros e ás feministas do noso mundo do bertso, que lles dará forza para seguir adiante. É verdade que moitas cousas non se explican, e é posible que ao lector que non coñece o mundo do bertso escápenselle algunhas referencias, pero bo, en xeral, o que lle son coñecidos os temas de xénero seguro que vai identificar algunhas situacións, aínda que non pertenzan ao mundo do bertso, senón á música, á literatura, ou...

Falan de traballos teóricos. O cómic ten pouco de teoría, apenas hai palabras gordas. Foron por outro camiño.

M. Artetxe: Para o público do mundo do bertso o noso discurso xa está super desenvolvido, como os sistemas de xénero atravesan unha práctica social e cultural como o bertsolarismo... Entre todos témolo moi detallado, todo o mundo ten aí material. A nosa intención era mostrar como se materializa isto, e para iso as imaxes, por exemplo, parecéronnos recursos moi axeitados, porque se contan escenas.

Non hai bertsos no cómic, salvo a selección de Joxepa Antoni Aranberri ‘Xenpelar’ que recibistes ao final.

M. Artetxe: Foi pola preguiza [risas]. Non, parecíanos que se puxésemos uns versos concretos que foron cantados nalgunha ocasión, serían de “semellantes” ou “do outro”, e nós queriamos que fose algo coral. Nalgunhas escenas quizais quedarían ben, pero nos parecía que o texto adquiriría demasiada importancia.

E. Pagola: Iso é. A inclusión de versos nunha obra de bertsolarismo tería unha gran presenza, e nós non tiñamos interese niso.

M. Gartziandia: Cada escena é unha foto. Son fotografías ou fotogramas dos istantes de poucos segundos, moi descritivos, nos que a acción non ten tanta importancia, senón describir unha sensación, un ambiente.

M. Artetxe: Para nós, cando imos cantar a un sitio, o momento no que estamos a falar é mínimo, pasamos máis tempo antes e despois, porque imos. O momento no que estamos a falar é quizais o máis cómodo, porque sabemos facelo; o importante era describir outros momentos.

Igual é dicir máis, pero lendo o cómic pódese ver que cada vez senten “cómodos” en máis prazas.

E. Pagola: Os campos van cambiando, hai un traballo por parte do bertsolari e do público, o feminismo avanzou e desenvolvéronse estratexias que permiten sentirse cada vez máis cómodos. Estas estratexias non son exclusivas dun mesmo, ou só dos bertsolaris neste caso, senón que xorden outras complicidades, por exemplo con temas predisponentes ou públicos. Por iso está a cambiar un pouco de praza.

O público ten bastante importancia no cómic.

M. Artetxe: Á fin e ao cabo, desde o lugar dos bertsolaris vemos ao público, e vemos a unha xente que quere escoitar a ti o que crees ou que, pola contra, non ten ningún interese en escoitarlle, cambiará a túa actitude e as rimas resultaranche máis ou menos fáciles. Era importante recollelo. A nivel discursivo ou teórico sempre se di que o público participa activamente na construción do verso e que tamén inflúe na práctica que queriamos demostrar.

Todo iso cun toque de humor.

E. Pagola: Si. Pero detrás hai moita faragulla. Parece que un cómic ten que ter bonitas imaxes e sexa lami ou aja, pero é algo feito con moitas referencias bibliográficas, aínda que logo non aparece escrito. Como adoita dicir Miren, máis que queixas, nós protestamos. Hai humor porque non queremos victimizarnos. Sabemos o que hai e é unha decisión activa para tentar influír nel.

M. Artetxe: O humor é tamén unha estratexia de supervivencia para nós. Cando falamos de alianzas, complicidade, fraternidad... non estamos a dicir que estamos a dar masaxes continuamente, senón que rimos da situación, de nós mesmos e dos demais, cunha fina ironía e ás veces torpe. Unha estratexia é a necesaria para perseverar no bertso, e pode ser reflexo diso. Na escena do coche, por exemplo, recollemos cousas que nos contamos e sobre elas non falamos de chorar.

O humor reproduce, entre outras cousas, as relacións de poder. Lin en varias ocasións que hai un humor hexemónico no bertsolarismo. Isto está a cambiar?

E. Pagola: Non.

M. Artetxe: E punto. Outras preguntas? [risas]. Creo que o humor case sempre reflicte unha relación de poder. O que pasa é que gañamos a oportunidade de facer o noso humor nalgúns espazos, porque en sesións feministas, entre outras cousas, compartimos unha referencialidad co público e sabemos, por exemplo, que podemos dicir disparates que non diriamos noutros lugares, como cantar en papel dun home ou dunha muller machista. Nalgunhas zonas están a crearse novas formas de facer humor. Nos espazos hexemónicos, cando nós non estamos seguen, pero cando nós estamos expoñen preguntas: “Isto pódese dicir? E esoutro?”.

O debate sobre o mal dos humores é a miúdo estéril, pero... credes que os cómicos poden ofender a ninguén?

E. Pagola: Ao facer algo con humor é moi difícil que ninguén senta doído. Pero é diferente quen sente doído; neste caso, cando falamos de bertsolarismo, se se vai a sentir doído o suxeito máis aberto e poderoso, pois, bo...

M. Artetxe: Creo que tivemos especial coidado en que os lectores poidan identificar a ninguén nos debuxos, non se explicou o nome criticado, non hai referencia a algo que realmente ocorreu nunha praza concreta...

M. Gartziandia: Eu partín de fotos reais para captar o mellor posible as expresións corporais, pero tiven especial coidado en non personalizar a ninguén porque pomos facilmente as caras. O importante non era quen aparecía nestas páxinas, senón o que está a suceder.

E, Maitane, como foi traballar cun par de guionistas?

M. Gartziandia: Pensamos xuntos o guión no taller Biko Teka realizado en Pamplona no ano 2021 [organizado pola asociación Galtzagorri xunto ao Concello da cidade]. Eli e Miren ían colocando escenas e eu mesmo facía bosquexos ao momento. Creo que non é o máis habitual, porque normalmente o debuxante empeza a traballar unha vez que recibe os textos. Eu facía debuxos, e logo incluían entrevistas e textos. Estivemos xuntos.

Iso si, como sempre ocorre, o que debuxo pasa polo meu filtro, ou polo que eu podo facer, e pódeme resultar difícil imaxinar algo dun mundo máis propio. Debuxo o que saín de min e non o que vin do lugar do escritor. Nas últimas semanas estiven facendo pequenos cambios. Sempre hai que negociar.

Utilizaches a cor e non o branco e negro.

M. Gartziandia: Normalmente traballei máis en branco e negro co lapis. Pero neste caso, cando empezamos a falar, enseguida imaxinei un cómic moi colorido. O toque de humor pedíame cor, aínda que para min sería un reto.

E. Pagola: Tivemos sorte porque nos permitiron participar como tríos en Biko Teka. Nesa xornada dunha semana, o tres atopámonos con bastante facilidade e saímos cun esqueleto limpo. A medida que traballamos con Maitane fomos peiteando os textos, pero non nos enganchamos moito.

M. Artetxe: Hai diálogos orientados a crear un ambiente, fixéronnos moi naturais e saímos con facilidade; coas palabras de Joxepa non foi tan tenro, porque non tiñamos moi claro por onde e como facer o contrapunto.

M. Gartziandia: Foi bonito que cada escena teña o seu propio xogo visual, con cada idea créase unha especie de xogo, nun e outro utilizamos diferentes recursos, no caso de Joxepa realizamos montaxes fotográficas en branco e negro para representar o salto histórico e o cambio de rexistro.

De feito, han intercalado no cómic as historias debuxadas e as montaxes fotográficas protagonizados por Joxepa Antoni Aranberri Petriarena ‘Xenpelar’ (1865-1943), e ao final recibiron unha selección de versos seus, resposta a un bertso contra as solteiras de Enrike Elizetxe. Por que?

M. Artetxe: Era de Joxe unha forma de dicir que nós non somos os primeiros nin os últimos en pór en marcha estratexias de empoderamiento. Non é de súpeto que nós viñemos e dixémolo, “ei, vimos a empoderar!”, senón que as mulleres estiveron actuando durante séculos en bertsos e que elas tamén utilizarían as súas estratexias. Utilizámolo para representalo, para rirnos de nós mesmos, porque non queriamos deixar que un home o fixese.

E. Pagola: Son coñecidos os seus versos. Queriamos deixar claro que non era un personaxe inventado por nós. O que di no cómic inventámolo nós, claro, pero se a muller era a de responder... Non fomos os primeiros en mobilizarnos nin os que tiveron que desenvolver estratexias para situarnos no mundo do bertso.

En que sentido mobilizar?

E. Pagola: Ten que ver co desenvolvemento de estratexias. Por exemplo, no caso dunha escena de cómic, facernos sentir que imos xuntos de viaxe en coche, comentar os temas do programa xuntos, crear sesións propias para traballar outras formas de bertsolarismo que temos na nosa mente e facer os nosos espazos… Non nos limitamos a esperar dunha sesión para ser a única moza do programa.

Nunha das escenas do cómic, cando os bertsolaris van en coche de camiño ao programa, o home come a palabra á muller; noutra, xa no canto, a muller case se ve obrigada a tocar o ton do home...

M. Artetxe: Algunhas voces teñen diferente peso. Hai que ter en conta, por exemplo, na viaxe en coche co que unha moza pode dicir, mentres que o que un home pode dicir, máis si é un chofer, ten máis peso. Dinnos: “Pois diga, fale, fale”, pero non é tan fácil dicir, falar ou facer.

É frecuente que se excedan os tons masculinos?

E. Pagola: É máis frecuente que non ocorra.

M. Artetxe: Fijate quen gana a pugna. Os fanfurriñeiros son bonitos.

Falan da moza. Co cómic sentirán igual mulleres novas que maiores, non? Tamén os homes, e non só os bertsolaris.

E. Pagola: Tentamos facelo o máis ancho posible, pero somos nós, temos a idade que temos, as vivencias e amigos que temos... Unha foto de todo non é fácil, seguramente os máis próximos identificarán máis facilmente algunhas cousas, pero creo que a maioría dos compoñentes son universais, non talvez exactamente como están recollidos no cómic, pero moitos vivirían similares.

M. Artetxe: O cómic está hoxe en día, se fixésemos un traballo sobre as problemáticas das mulleres nos anos 1970-80-90, sería diferente, seguramente poderiamos escribir maiores disparates, pero creo que a moitos lectores non se lles vai a facer estrañar o que está aí.

Hai moitos xestos de irmandade ou complicidade no cómic: comentarios, miradas, abrazos...

M. Artetxe: Moitas mulleres compartimos espazos tanto no mundo feminista como nos relacionados co bertsolarismo, o que supuxo necesariamente a amizade, a proximidade e o afecto entre nós. Iso nótase. Non coñecemos persoalmente a outras mozas, pero sabemos que viven nosas mesmas problemáticas, mesmo conscientemente. Neste sentido, cónstame que a persoa que teño ao meu lado tamén o entendeu, por exemplo, nas viaxes de coche. Isto crea inevitablemente alianzas, aínda que non sexan do afecto ou da amizade, senón que existen outras alianzas que antes eran imposibles. Se sei que unha moza está no movemento feminista da súa rexión, e si no coche están a facernos un terrible mansplaining, logo no camiño ao baño non dubido de falar ou non do tema con ela, xa sei que ela tamén é consciente.

Preguntaríalles por máis escenas, pero non quero facer o espoiler e descubrir o misterio.

M. Artetxe: Lasai, é un cómic sen misterios [risas].