Como foi o seu comezo? Tiven o espírito de
artista desde pequeno, pero son moi tímido. En casa sempre se escoitou moita música e na familia sempre estivo presente a música: o meu avó era txistulari, tiven unha estreita relación co polifacético Josu Goia de Bera… Na ikastola empecei co txistu e logo pasei ao coro. De neno sempre bailaba coa miña irmá e facía imitacións, pero logo custábame moito porme en público. Con todo, cando tiña 16 anos os membros da cuadrilla formaron o grupo Seihots e propuxéronme ser cantante e díxenlles que si.

E como foi o salto ao teatro? Os Golden
Apple Quartet fixeron un casting para facer un teatro musical infantil e presenteime. Necesitaban cantantes actores vascos con tendencia á comedia e aí vin unha oportunidade. Elixíronme e traballei con eles en tres montaxes. Foi a miña escola de actores.

Como empezou vostede como duplicador? Sempre
me gustou a dobraxe. Algúns estudados en Madrid abriron unha escola de dobraxe en Pamplona e alí apunteime. Era interpretar, pero á sombra, non en público, e por iso parecíame axeitado.

En 2003 comecei a traballar aos poucos nas dobraxes en eúscaro facendo personaxes pequenos e logo máis grandes. Espías incribles, unha serie que se repite en ETB, o pingüín Happy Feet, Eragon, a iguana Iggy de Animalia, ou o cantante de cancións de One Piece e Pokemon, entre outros. Entón participei nalgunhas series en Madrid e tiven a tentación de quedarme, pero a min gústame falar en eúscaro e como non tiña falta de traballo decidín quedarme aquí.

Nos últimos vinte anos os orzamentos para dobraxes de ETB reducíronse constantemente. Como vos afectou aos profesionais? Hoxe en día
estanse facendo duplicados, pero moito menos que antes. ETB é o maior axente de dobraxe audiovisual en eúscaro. A dobraxe en eúscaro viviu o seu máximo esplendor nos anos 80, cando en ETB dobrábanse unhas 2.000 horas ao ano. Na década do noventa este tempo reduciuse á metade e en 2021 apenas se dobraron 200 horas ao eúscaro, case todas elas en debuxos animados. ETB di que ultimamente aumentou o número de duplicados, pero aí habería que diferenciar que é o que dobran en eúscaro e que en castelán para emitilos en ETB2, que moitas veces meten todo no mesmo saco.

As restricións orzamentarias de ETB fixeron que as condicións laborais haxan ido diminuíndo ano tras ano. Mixer é unha empresa adxudicataria da dobraxe en eúscaro para a televisión vasca e traballou en condicións moi precarias. Esta foi unha das razóns polas que se fundou a asociación Bieuse en 2018. Os que nos reunimos nesta asociación decidimos non traballar para Mixer, pero outros profesionais continuaron traballando con eles e aí perdemos a forza que nos daba ir todos xuntos.

Son eles quen agora realizan todas as tarefas de dobraxe? Para
ETB, si. Houbo pouca xente e creo que a calidade tamén diminuíu. É certo que houbo unha oportunidade para a incorporación de novas persoas, e que nesa empresa ofrecéuselles formación e forma de traballar con rapidez. Iso debería ser bo para un sector, porque a substitución e os novos talentos sempre son necesarios, pero esta profesión non se aprende dun día para outro e os problemas para formar grupos de actores quedaron á vista. Creo que nalgúns casos están a facer personaxes de peso antes de que estean ben preparados, o que influíu na calidade do produto.

E os que estades en Bieus que estades a facer? Agora
os membros de Bieus creamos unha cooperativa para que nós mesmos poidamos realizar algunhas tarefas directamente. Fixemos un par de películas para o Festival, Harrapatu bandeira e Tadeo Jones II, eu mesmo fixen o papel de Tadeo e estamos a traballar con outros estudos. Arquipélago ou Muro invisible co estudo Ulu Media, que realizou podcasts, por exemplo. Algunhas voces míticas de Bieus, como Iñaki Beraetxe ou Klara Badiola, pódense escoitar alí. Agora estamos a falar directamente coas grandes plataformas e esperamos que pronto teñamos boas noticias.

A nova lei audiovisual estatal sinala que o 6% dos contidos que emiten as plataformas privadas deberán ser traballos en catalán, galego e eúscaro. Isto abre novas portas? Hai un paso sen dúbida, pero, como di Jon Artatxo, da
asociación de produtores IBAIA, sería bo constituír unha comisión de seguimento independente que garanta o cumprimento destes mínimos en todas partes. Á esixencia legal hai que engadir a presión que ultimamente está a exercer a sociedade para que os contidos en eúscaro estean presentes nas grandes plataformas privadas. Apps Euskaraz, por exemplo, está a facer un gran traballo, e é verdade que empezan a notar cambios. Entre 2021 e 2022 incrementouse lixeiramente o número de audiovisuais en eúscaro pasando de 65 a 108 en Filme, de 3 a 85 en Netflix, de 2 a 71 en Prime videon e de 0 a 4 en HBO. Noutras ocasións, como en Disney, aínda non fixeron nada.

Nos últimos anos en Netflix está a traballarse bastante de galego e parece que co eúscaro tamén se vai a facer ese camiño. Para nós é moi positivo e unha nova oportunidade laboral. Estes encargos poden vir directamente das plataformas. Aí non entra ETB nin goberno. É un mercado libre e se unha plataforma ve que un estudo traballa ordenadamente, pode contactar directamente con el para iniciar un proxecto. Ademais, normalmente pon calidade por encima do prezo barato, non como ETB, e por iso creo que haberá oportunidades para facer traballos moi ordenados a partir de agora. Os administrativos da cooperativa Bieuse traballaron a lume de biqueira con esta xanela. Temos a esperanza de que cheguen novos ventos.

ETB presentou
a nova plataforma de streaming en eúscaro, que arrincará no outono. Dará un impulso ás dobraxes e subapartados? Será, sen dúbida, positivo. Ter unha plataforma en eúscaro, sexa cal for a oferta, sempre é bo. A ver en que se concreta este propósito. Anuncian novas obras de ficción exterior. Un conxunto de series e películas de 400 horas, pero non dobradas, senón subtituladas. Eu non vou entrar nesa pelexa entre subescritura e dobraxe, porque se falou moito diso, pero está claro que ETB vai apostar polos subtítulos. Nunhas xornadas celebradas en Pamplona a principios de maio, o director de ETB, Unai Iparragirre, destacou que os mozos prefiren os subtítulos ás dobraxes. Creo que este debate está superado hai tempo e o mellor é que cun botón o espectador poida elixir como quere ver cada cousa. Por outra banda, está por ver canto diñeiro invisten na realización de novos traballos e na duplicación ou subescritura de traballos exteriores.

En xeral, parece que a aposta de ETB será favorable á promoción de novas producións locais e á oferta de contidos externos con subtítulos. Nós tamén estamos a favor da produción, sen ningunha dúbida, pero nos parece unha trampa introducir no mesmo saco a produción, a dobraxe e os subtítulos na elaboración dos orzamentos ou na concesión de subvencións. Son cousas diferentes e a sociedade necesita o tres. Non mesturemos todo. De feito, a ausencia de potentes contidos de ficción estranxeira foi unha das causas do descenso do uso do eúscaro nos últimos anos.

Até onde beneficia o uso da dobraxe? Falouse moito
diso, e o que nós mesmos, os duplicadores, advertimos cando hai catro anos púxose o tema sobre a mesa. Hoxe en día, con todo, a sociedade e Euskaltzaindia, o Consello e moitos outros axentes do eúscaro están a facelo. Cando se fala da normalización do eúscaro, queda claro que a dobraxe achega grandes beneficios para traballar a audición. Segundo os expertos, un idioma entra polos oídos e salgue pola boca.

Os nosos mozos dedican unha media de catorce horas ás pantallas, na escola e no fogar, e case todo o que consomen no seu tempo libre atópase en linguas distintas ao eúscaro. A ficción, as redes sociais, os podcasts e os contidos duplicados poden axudar a mellorar o nivel de eúscaro das xeracións novas. Pero para iso hai que ter en conta todo tipo de contidos, non só debuxos animados para nenos.

O outro día xurdiu un debate en Twitter cando un pai dixo que non entendía o texto dunha enfermidade dada á súa filla na escola, porque aparecían palabras moi "raras". O escritor Juan Luís Zabala respondeulle que se ETB1 dese todos os apartados de House doutor dobrados en eúscaro, non tería ningún problema para entender o que vai ser á primeira.

Como ve o seu futuro? O mundo da voz é moi
amplo. Co estudo Ulu Media, por exemplo, algúns actores de dobraxe están a traballar agora en varias ficcións de son, e ademais parece que van facer algúns contidos por parellas para levalos fóra de aquí. Aí estase abrindo outro mundo para traballar. Temos boas relacións con outros estudos e tivémolas sempre á beira. Se me preguntou hai dous anos, diríalle
que vía todo en negro como duplicador, pero hoxe estou máis optimista porque se ve que hai algo que se move.

No apartado de proxectos propios, estamos satisfeitos coa posta en marcha da marca Sudurgorri Vogal Studio. Traballamos con voces para diferentes axencias de publicidade e vídeos, e a formación vocal é tamén unha das nosas paixóns. Persoalmente, a min gustaríame facer algo parecido ás ficcións sonoras
que fan en RTVE, é dicir, ler obras de teatro nun teatro, con actores e ante o público. Fano e emíteno en directo. Ese mundo atráeme moito e quizais deberiamos facelo nós…

Que é o máis difícil nesta profesión?
A clave do traballo de doblador non está na voz. Todas as voces son bonitas e necesarias, pero hai que saber actuar. Necesitas ser actor e ser bo actor non se consegue da noite para a mañá. É unha aprendizaxe permanente. A interpretación comeza coa aprendizaxe e a elaboración da técnica de sincronización. Para iso tes un director á beira que che axuda a dar o mellor de ti. Tamén require flexibilidade. A técnica actual de dobraxe non é a mesma que antes. Antes, en xeral, proxectábase máis a voz. Hoxe en día, a forma de facer cine é moito máis natural e, nestes casos, a dobraxe tamén o necesita. En definitiva, a clave está en reflectir o que fixeron na súa versión orixinal.

ÚLTIMA PALABRA

Soporte público

“Como en todas as linguas minoritarias, a dobraxe en eúscaro necesita dun soporte público, xa que non é sostible en termos comerciais. Con todo, desde hai anos a aposta do Goberno Vasco e de EITB é moi diferente. O Goberno Vasco duplica cada ano unas poucas películas para o programa Zinema Euskaraz (en 2021 foron nove, só 20 horas). E a situación con EITB tampouco é moito mellor desde que a finais dos 90 decidiuse deixar de lado a dobraxe en eúscaro”.