Os irmáns Eneko e Xabi Salaberria creceron entre libros: “O meu pai era un apaixonado da literatura e no salón de casa tiñamos unha biblioteca xigante”. Agora, catro anos despois da súa morte, cando a editorial 1545 está a formarse, sente que segue o camiño emprendido por ela. En calquera caso, a relación de ambos os irmáns coa literatura é moi diferente: Xabi é profesor de Primaria, vive as letras con paixón e trata de contaxiar aos mozos a diario. Pola contra, Eneko é un deseñador gráfico que ve os libros sobre todo como obxectos. Un ocúpase da esencia, outro da imaxe e o deseño. Grazas a unha clara distribución de roles, cada un respecta o espazo do outro e traballa comodamente nas tarefas que esixe a editorial: “Se tivésemos que meternos nos aspectos de deseño, quizais empezarían as colisións entre nós. Pero coa división do traballo actual todo vai ben, non discutimos. Eu sobre todo quero ver o produto terminado, mentres que Xabi ve claramente que material falta: isto non está, fagamos”, explica Eneko.

Os primeiros pasos da editorial deunos o propio Eneko. Publicou o xogo de cartas Ihotik en Oiartzun e unha axenda de 2018 coas notas de Andoni Egaña. A continuación introduciuse Xabi, e pronto a perspectiva centrouse na filosofía infantil. É membro da iniciativa Repercusión Filosófica e da asociación Jakinmin, e pronto descubriu que apenas hai materiais en eúscaro para traballar a filosofía cos nenos. “No pobo, os programas de filosofía que organizamos cos nenos sempre empezan cun incentivo: pode ser un verso, un poema, unha obra de arte, unha escultura… É un punto de partida, unha escusa, para iniciar un diálogo filosófico. Buscabamos sempre un estímulo: en Matthew Lipman, un dos precursores da filosofía infantil, recorriamos frecuentemente a novelas en inglés, pero sempre había que volver. En Pandemia, como non podiamos facer sesións presenciais cos nenos, ocorréusenos que era un bo momento para crear material”, explica. Así naceu Hamaika Kutixi Filosófico. Como o seu nome indica, reúne once temas filosóficos, acompañados de once contos e ilustracións. Ademais, elaboraron láminas con preguntas sobre cada conto. A pesar de ser un proxecto creado inicialmente para o seu uso en Oiartzun, pronto se estendeu a toda Euskal Herria. “A xente agradeceu moito porque non había espazos para tratar estes temas. Ao principio sorprende: nenos e filosofía? Pero a nosa formulación non é ensinar aos nenos o que pensaban os filósofos, senón pór en marcha unha práctica e filosofar xuntos. Quen proba sabe que funciona”.

Acudiron a tres editoriais para propor a publicación do proxecto. Non houbo posibilidade. Estas renuncias son, entre outras, as razóns polas que impulsaron a creación da súa propia editorial, segundo Eneko: “Na actual industria literaria, quedan moitos proxectos interesantes no caixón por unhas razóns: pola súa rareza, pola súa falta de venda… A filosofía infantil parece pouco viable. Ademais, nós queriamos ter o formato de caixa con láminas. Pois hoxe é o día en que se venderon 700 caixas. Aí atopamos o obxectivo da nosa editorial, cando publicamos proxectos que non se publicarán doutra maneira. Era fácil: darche de alta no epígrafe de autónomos, rexistrarche como editorial e a partir de aí todo é posible”.

Daquela época é tamén o libro Zergatik nago munduan, escrito e ilustrado por Malen Etxebeste, que participaba nas sesións de filosofía infantil. Con este libro estreouse a sección Hipatia da editorial. “Un grupo de nenos e nenas de once anos, ao finalizar as súas clases, empezaron a reunirse no xardín de Etxeben, para filosofar sobre un tema. Un día escribiron unha carta ao concello pedindo ao xardín que cambiase de nome, explicando para que se reunían e que era Hipatia. E o Concello si. Os propios alumnos debuxaron primeiro o mural e posteriormente cambiouse o nome. Na súa honra puxémoslle ese nome ao noso departamento que combina educación e pensamento”, conta Xabi. O conto Lur de Josu Galdos tamén está nesta colección.

Mares da Lúa

A editorial permite publicar tanto traballos de encarga como proxectos propios e publicou recentemente o seu segundo traballo de colleita, Mare. Foi a iniciativa máis colectiva até agora e, como Hamaika Kutixi Filosófico, xorde por vocación de cubrir un baleiro.

Xabi bota de menos un espazo que achegue aos mozos á poesía: “Si son autores que escribiron poesía para nenos en eúscaro, como Juan Kruz Igerabide, Yolanda Arrieta, Leire Bilbao ou Miren Agur Meabe, pero apenas os que escribiron para mozos. E ocorre que os nenos len poesía como un xogo, pero cando chegan a unha idade deixan de ler e non digan de escribir, se non é para algún premio. Facía tempo que pensaba facer algo que fusionase aos mozos coa poesía, pero algo especial. Unha vez lin un artigo sobre a Lúa, e así me decatei de que nunha época críase que había mares nela, e aínda que se soubo que non existen, aínda hai zonas chamadas mares: o mar da morte, o mar da soidade… Aquí igual teño un tema, pensei sobre min. Tamén se me ocorreu que unha canción de Idoia Asurmendi íase a casar ben co proxecto, tomei un café con Jon Martín e propúxolle escribir a letra da canción. Gústame imaxinar proxectos desde o principio. Se a primeira peza fállame, quizais todo se poña en cuestión… Se Jon díxome que me volvín tolo, quizais o libro non se publicou. Pero lle encantou”.

María ten tres prólogos que Xabi tamén tiña en mente desde o principio. O primeiro prólogo é científico, escrito por Ana Galarraga; o segundo filosófico, de Iñigo Martínez Peña; o terceiro, literario, formado por Joseba Sarrionandia. "Os prólogos non están por casualidade nesta orde, a ciencia achega información pero non pode explicalo todo. A parte filosófica di que hai cousas que nunca saberemos, e iso está ben, e por último aí está a arte. Quizá porque só podemos chegar a unhas cousas de arte. Todos os alumnos teñen tres dimensións no seu interior. E as tres dimensións comparten a mesma característica: a procura. A científico busca algo, o filósofo tamén e o artista”. Ao iniciar o proxecto, se listaron
110 poetas vascos, conscientes de que necesitaban 29, porque o ciclo da Lúa dura pouco máis de 29 días e querían parpadear. A maioría dos que recibiron a proposta mostraron a súa conformidade. “Algúns quedaron fóra e deunos pena. A xente sente a nosa ilusión. Non somos a editorial habitual e saben que consentiremos ben o que imos facer”.

As dúas ramas da editorial crearon a editorial Para encher un buxán, pero tamén teñen claro que só creando material dificilmente van empuxar aos mozos a ler. “Crear produto é importante, pero sobre todo depende de quen e como os impulsa. Este ano púxose
en marcha o grupo de lectura infantil. Xabi fai traballos de guía e apuntáronse 53 mozos, é terrible”, di Eneko.

Parécelle igual ao seu irmán pequeno: “Eles viven cómodos coa tablet e o móbil. Son máis atractivos que os libros, e temos que recoñecelo. Por tanto, vostede debe chegar a eles. Só con libros interesantes, os mozos non se interesan pola literatura, temos que estar con eles. E iso é traballo dos profesores, dos pais e da sociedade. É difícil que os mozos maduren libros por si mesmos”.

A literatura é a segunda rama da editorial 1545. Ademais das publicacións, organizan actividades literarias no municipio. “Publicar o libro está ben, pero si queda no andel é como non saír. Bernat Etxepare dicía ‘euskara, jalgi hadi plazara’ (a editorial debe o seu nome ao ano de publicación de Linguae Vasconum Primitiae), pois noso lema é ‘literatura, jalgi hadi plazara’. Tanto con nenos, mozos e adultos. Agora gustaríanos crear un grupo de lectores de mozos”.

Sería un paso máis no intenso movemento cultural que doutro xeito se observa no pobo. Segundo os dous irmáns, desde a pandemia apréciase un proceso de penetración entre os amantes da cultura. “Escritores, escultores, xente de artes plásticas… En Oiartzun sempre houbo movemento cultural, pero as novas xeracións veñen moi fortes. Hai moitos afeccionados á filosofía. Segundo Agustín Arrieta, no seu libro Os debates nocturnos, Oiartzun é unha pequena Atenas”. Concretan que esta tendencia vén reforzar o próximo centro cultural e a cooperativa que o dinamiza. “Trátase dun proxecto público comunitario, cuxo modelo é a Mesa de Cultura de Azpeitia, que aúna a cidadáns, creadores e asociacións”.

Lento, pero seguro que non
lles falta ideas para o futuro. Teñen claro, con todo, que o ritmo de traballo debe ser sostible. “Dous ou tres veces ao ano pode ser unha medida axeitada. Mare pediu moita coordinación e nun momento dado seguiremos con proxectos máis pequenos”. Proximamente publicarase un conto de Uxue Alberdi e outro de Irati Goikoetxea e ilustrado por Irrimarrak –Irene Irureta e Garazi Gorroño–, titulado Nor, que ten como tema a identidade sexual. Tamén está en camiño un álbum ilustrado de literatura infantil, traducido do inglés por Garazi Ugalde.

Polo demais, ambos os irmáns están satisfeitos traballando xuntos. A Eneko faille especial ilusión compartir a editorial con Xabi: “Estou a esperar a próxima pedrada. Cando ves que un teu ten unha gran acollida, éncheche moito e ver que todo queda gardado nun libro é bonito”. Xabi tamén está encantado de seguir o camiño do seu pai. “Son profesor, pero sempre me dedico á literatura: son responsable do recuncho do libro da ikastola, estou a ler contos todos os días… En educación cústanos moito dedicar tempo ao pensamento e á poesía, porque piden outro ritmo. Afixémonos a facelo todo rápido e a pequenas doses, e moitas veces non temos tempo para falar e reflexionar xuntos. Se a creación dunha editorial é un acto contrario á corrente, traballar estes temas no ensino. En calquera caso, a constatación de que estás a tentar encher ese baleiro que tantas veces sentimos, enchen moito un”.