Hai poucos meses, a terra rara máis grande de Europa foi atopada no norte de Suecia, en Kiruna. Este país xa era coñecido pola maior mina de ferro do mundo. Na actualidade extráense 27,5 millóns de toneladas de mineral de ferro ao ano. A vea principal da mina, de catro quilómetros de lonxitude, ten unha anchura de 80 metros, ao redor da cal se construíron centos de quilómetros de galerías. Debido ao desenvolvemento da mina de ferro de Kiruna ao longo do tempo, as bases da cidade comezan a comerse literalmente como consecuencia da perforación de rocas. Como consecuencia diso, en 2004 considerouse necesario deslocalizar o pobo para reconstruílo a uns quilómetros de distancia.

Un desenvolvemento similar podémolo imaxinar con este novo xacemento de terra rara. As súas principais terras raras minerais son os praseodimios ou óxidos de neodimio, compoñentes de vehículos eléctricos ou das baterías necesarias para construír muíños de vento. Avaliouse que o contido do xacemento é dun millón de toneladas. Aínda que o número parece grande, é unha cifra sinxela comparada cos recursos mundiais de 120 millóns de toneladas. Con todo, é o maior xacemento a nivel europeo e a empresa LKAB, propietaria do mesmo, afirma no seu comunicado de prensa que é unha boa noticia, non só para a compañía ou Suecia, senón tamén para Europa e o clima. Polo que respecta ao clima, non será así: ao longo da historia, a introdución de novas fontes de enerxía nunca deixou de utilizar fontes anteriores, como demostra o historiador das técnicas e a contorna Jean-Baptiste Fressoz. En consecuencia, chama a rexeitar as falsas ilusións sobre as enerxías renovables: en lugar de substituír os fósiles polos fósiles, é posible que aumenten e, por tanto, non resolvan o problema do clima. Pola contra, no ámbito europeo, o valor estratéxico desta nova mina é innegable. O comisario de mercado da Unión Europea, Thierry Breton, afirmou o ano pasado que “o litio e as terras raras pronto serán máis transparentes que o petróleo e o gas”.

Colisión de dous modelos

Pódese ler no documento da empresa LKAB que a explotación mineira non se porá en marcha até os 10-15 anos. Ademais da análise do recurso e da elaboración do plan de explotación, deben avaliar os posibles danos no medio, pensando e aplicando medidas para evitar ou compensar devanditos danos. Con todo, no mesmo documento convida as autoridades suecas a acelerar o proceso tendo en conta a importancia deste recurso. É recordable que as eleccións de 2022 fan que o goberno sueco non teña máis ministerio de medio ambiente.

A consideración do clima como argumento para tentar impulsar o medio cara ao segundo plano pode ser, segundo Fressoz, unha forte tendencia das próximas décadas. De feito, a mina de Kiruna non só prexudica á cidade, senón tamén aos ecosistemas circundantes e ás actividades tradicionais das Samías que habitan nela, especialmente a gandaría trashumante do renacemento. A Confederación Sueca Sami e a asociación de criadores de cervos de neve do pobo Gabna Sameby denuncian que Suecia está desinhibida na caza de materias “verdes” e fai invisible o pobo de Sami. Esta mina divide as zonas tradicionais de alhabide, situada nun estreito paso entre ambas, e faise máis estreita si a mina expándese máis e incorpóranse novos medios de transporte. Durante o século XX o desenvolvemento industrial devorou as terras de Samien, obrigando a abandonar algunhas vías de alhabide e transhumancia. Karin Kvarfordt, portavoz da localidade, Niia Gabna Sameby, afirma que, á parte dos alhabides, os lagos tamén sufriron os danos da mina e que non se poden pescar máis peces. En canto ás terras raras, destaca a necesidade de investigar outras formas de obter material antes de desenterrarlas, como o reprocesado do lixo de mineral de ferro que se acumulou en Kiruna durante 130 anos. Que é verde? Que deterá o cambio climático? Que a extracción de ferro e terras estrañas do subsolo ou a non afección a máis ecosistemas para non contaminar máis solos?”. Greta Thunberg, militante do clima, tamén o ten claro: deixar un aproveitamento desmesurado dos combustibles fósiles non quere dicir que empezo a explotar de forma desmesurada as renovables. Para difundir esta mensaxe foi solidariamente con Sami.

A que prezo pódese liberar dunha dependencia?

Na mina Bayan Obo, situada en China, atópase o 60% do recurso de terra rara que se explota no mundo, e China tamén é a principal na explotación destes minerais, que polo momento se atopa nunha situación case monopolista. Un exemplo significativo é que o 98% das terras raras utilizadas na Unión Europea en 2021 foron importadas de China. A ministra de Enerxía de Suecia, Ebba Busch, afirma que o cambio é necesario porque Europa é demasiado dependente doutros países, e sobre todo de China. Ademais destes minerais, no que respecta aos fertilizantes, o novo xacemento de Kiruna engade o argumento de que, xunto coas terras raras, contén unha cuarta parte do fósforo que necesita Europa, segundo avaliaron. Europa decatouse o ano pasado da necesidade de saír da dependencia dos pobos do exterior, de que as industrias contaminantes que durante moito tempo fornecían recursos básicos estaban afastadas das súas fronteiras: terras raras, combustibles fósiles, fertilizantes, importabamos a prezos económicos de países con normas ambientais moito máis difusas que as nosas. Na cidade de Baotou, na fronteira con Mongolia, onde se atopa a mina Bayan Obo, o grupo chinés Greenpeace sospeita que o nivel de radioactividade é 32 veces superior ao normal (por exemplo 14 veces en Chernobyl) e que moitos cancros están asociados ao procesamiento de terras raras.

Basicamente, en torno ao proxecto da nova mina de Kiruna chocan dúas caras de sustentabilidade. Desde o punto de vista dos promotores da mina, todo sería máis fácil si Samie non desexase manter o seu estilo de vida tradicional e no seu lugar preferiría o mundo do vehículo eléctrico. Desde o punto de vista das samias, o desenvolvemento industrial segue sendo unha ameaza indirecta –a través do cambio climático– ou directa –a través da mina–.

Aínda que é evidente cal é a máis sostible, estamos dispostos a aceptar o desastre a nivel social?