A pesar de non ser un cineasta, calquera espectador podería formar con facilidade unha lista tímica de películas fantásticas en todos os sentidos da República de Weimar: Dás Cabinet deas Dr. Caligari (Gabinete do Dr. Caligari, 1920), Paul Wegener e Paul Golder das figuras de Framer Boese (1927).

Para Werner Herzog, remake que tamén rende homenaxe á película en 1979, Nosferatu é a película alemá máis grande da historia; o crítico de cine Lotte Eisner foi un pouco máis aló e chamou a Murnau ao director máis grande da película alemá. Este segundo, Eisner, lémbranos no seu libro Die dämonische Leinwand (Pantalla demoníaca) que o subtítulo de Nosferatu é a Eine Symphonie deas Grauens, unha sinfonía do terror: “E hoxe aínda o sentimos de verdade, cando vemos a película, o vento amarelado do outro mundo anda en figuras realistas”. O 4 de marzo de 1922, os berlineses tiveron a oportunidade de experimentar por primeira vez aquel vento taponado que segue producindo calafríos.

Dramas sobre o amor

Fundada en 1888, o seu verdadeiro nome era Friedrich Wilhelm Plumpe, que cambiou o seu nome a Murnau en honra ao pobo que coñeceu en Baviera e que funcionaba como colonia de artistas –e quizais coa intención de desligar o seu nome do do seu pai, que ao parecer non gustáballe o camiño artístico do seu fillo–. Murnau realizou 21 películas, dezasete en Alemaña, entre 1919 e 1926, e en Estados Unidos, desde a súa viaxe a Hollywood, Artio morreu nun accidente de coche en 1931. De todas elas, doce chegaron até nós, oito da etapa alemá e unha de EE UU.

Hoxe probablemente Nosferatu sexa a película máis coñecida de Murnau. Non sempre foi así. Durante moito tempo, as súas películas máis atractivas eran outras para os amantes do cine, como Der letzte Mann (O último home, 1924), polo uso da cámara móbil, ou Sunrise (Amencer, 1927) ou Tabu (1931). Hoxe, Nosferatu é a película máis coñecida do noso director naski. Con todo, ademais do que aquí nos ocupa, realizou outras dúas películas de terror –ambas de 1920 e ambas as perdidas: Satanas e Der Janus-Kopf (cabeza de Jano)–, pero o terror non era o xénero principal que cultivou Murnau. Nas súas películas vemos a miúdo dramas sobre o amor, e en Nosferatu tamén se pode dicir que temos un triángulo amoroso entre o conde Orlo e o matrimonio de Hutter e Ellen. As películas
non adoitan ser nunca obra dun só amigo, e cando falamos de Nosferatuz, xunto a Murnau,
é imprescindible mencionar polo menos outro nome: Albin Grau. Experto en ocultismo, xunto a Enrico Dieckmann fundou a produtora Prana Filme para Nosferatu. Nun artigo de 1921, Grau explicou como se lle ocorreu a idea da película: no inverno de 1916, cando viaxaba por Serbia, un campesiño que viviu en Romanía contoulle a historia do seu pai, que, tras morrer, saía da tumba pola noite en busca do sangue da xente do pobo. “Vin a un non morto’. 'Un non morto?', preguntou un de nós. ‘Si, un non morto ou un Nosferado, que chaman alí aos vampiros’. Unha vez explicada a historia probablemente ese apócrifo, no mesmo artigo, Grau conta que máis tarde, en Praga, avisara a un amigo de que estaba a piques de facer unha película sobre o tema e que Murnau fora tomado para corrixilo. “Nosferatu está en boas mans, por tanto”, respondeu o seu amigo. Ademais de facer de produtor, Albin Grau exerceu tamén a función de director artístico e debémoslle os debuxos que utilizaron, e que son tan coñecidos, para a propaganda da película.

Discutiuse se Nosferatu está a piques de clasificarse dentro do expresionismo, sobre todo porque Murnau rodou en lugares reais en pasaxes francas, en lugar de rodar en decorados construídos en estudos como entón era habitual –por exemplo, os do castelo do conde Orlo foron filmados en Eslovaquia, nos montes Tatra–. Pero é evidente que o uso da luz e as sombras, que nos deu un dos momentos máis memorables da película, é bastante expresionista. E, como noutras películas, en moitas imaxes tamén se aprecia a adhesión de Murnau á pintura romántica alemá.

Orlo vs Drácula, Florence Balcombe vs Nosferatu

A película de Murnau está baseada na novela Drácula de Bram Stoker, pero quen se dirixe a Transilvania para vender unha casa a un misterioso conde non se chama Jonathan Harker, senón Hutter; a súa esposa non é Mina Harker, chámase Ellen; por último, o conde que acende o horror irracional dos campesiños do castelo non é o Conde Orácula. Na película perdida Der Janus-Kopf, Murnau adaptou a novela Dr. Jekyll and Mr Hyde de, de Robert Louis Stevenson, sen pagar tampouco entón dereitos de autor. En canto a Nosferatu, segundo o libro que toma o lector, hai quen di que cambiar os nomes foi unha estratexia para non pagar diñeiro, pero o que defende é a falta de experiencia como principal pecado dos produtores Albin Grau e Enrico Dieckmann.

Pagar dereitos a quen? Bram Stoker morreu en 1912, e quizá na época anterior a Internet non era tan fácil atopar quen era o dono dos dereitos de autor. Con ou sen Internet, a viúva de Stoker, Florence Balcombe si coñeceu a estrea de 1922 e puxo en marcha un longo proceso xudicial para que lle pagasen o diñeiro que lle debía pola adaptación da obra do seu defunto marido. Tres anos despois, convencido de que non ía conseguir nada daquela produtora que non tiña diñeiro, Balcombe conseguiu a orde de destruír todos os exemplares e negativos da película. Algúns se salvaron, afortunadamente. E un fotograma da película adorna a portada da edición da novela da colección Oxford World’s Classics. Desde aquí vemos a Florence dando voltas na súa tumba.

A palabra Nosferatu aparece na novela de Bram Stoker, concretamente no capítulo XVI (e na anterior edición, na páxina 200): “Morreu, converteuse en nosferatu, como din en Europa do Leste”. Bram Stoker atopouna en Transylvanian Superstitions (Superstitions), do escritor Emily Gerard, en 1885. Segundo Gerard, o nosferatu vampiro é a contrapartida do romanés, pero parece que non é así. No romanés non existe ningunha palabra nosferatu, nin en calquera outra lingua. O investigador David J. Skal propón que Gerard interpretou mal algunha outra palabra romanesa, como o nesuferit –insoportable–, pero hai quen propón como orixe de nosferaturas nosophoros gregos –que leva epidemia– ou necuratul romanés –o diaño, ou o ser noxo–. En calquera caso, convertida en título dunha película, grazas a Murnau gañamos unha nova palabra.

Sombra longa de Nosferatu

Eu tamén quero as películas de terror que fixo Universal nos anos 30. Son películas fermosas, encantadoras, pero, o que é obvio, hoxe non dan medo. Nosferatu, pola súa banda, é aínda perturbadora nalgúns momentos, aínda que pasaron algo máis de cen anos desde a súa estrea. O vampiro, encarnado polo actor Max Schreck, é un vampiro moi especial e os seus movementos, acompañados da súa maquillaxe e da fotografía de Fritz Arno Wagner, fannos sentir o aire emparedado mencionado na pelexa. Porque a representación de Max Schreck é tan crible que foi o verdadeiro vampiro. A partir desta lenda, E. Elias Merhige rodou no ano 2000 Shadow of the Vampire (A sombra do vampiro). Nesta película chea de estrelas, John Malkovich dá F. W. Murnau; Udo Kier, Albin Grau; e Willem Dafoe, Max Schreck, reflexionou sobre o carácter vampírico do cine.

O de Nosferatu é un vampiro especial no seu horror e na súa barbarie, pasando pola entrevista de Tom Cruise, Brad Pitt, etc., moi lonxe do camiño que leva até a saga The Twilight (Ilunabar). A súa imaxe atopámola na serie Salem’s Lot mini de Tob Hooper, desde onde chega até a serie The Strain (Anduia) de Guillermo del Toro, co influxo do non morto, e está claro que What We Do in the Shadows (O que facemos nas Sombras, 2014), dirixido por Taika Waita, é a antiga homenaxe de Banpiro Banto.

É unha indignación: Nosferatu é a película máis grande de Alemaña, segundo Werner Herzog. O director alemán realizou o seu remake ou versión en 1979 con Bruno Ganz, Isabelle Adjani e Klaus Kinski. Máis tarde, Kinski animouse unha vez máis a formar ao noso vampiro en 1988 na película Nosferatu a Venezia, dirixida por Augusto Caminito. Como diría alguén, que necesidade?

Jean-Luc Godard conta que o único que necesitas para facer unha película é unha moza e unha pistola. Vista a luz e as sombras son as únicas cousas que se necesitan.