Neste mar atópanse nestes momentos os membros da nave de rescate Aita Mari da SMH, que, a pesar da súa tranquilidade e calidez, acolleunos violentamente e con ondas dun par de metros de altura. “Estamos nas augas de Search and Rescue, procura e rescate. A partir deste momento estamos en alerta para rescatar a alguén en perigo”, as palabras de Mikel San Sebastián escóitanse entre o son do motor. San Sebastián é membro da nave de rescate, que acaba de saír do porto de Castelló (Países Cataláns) para iniciar a súa nova misión este ano. E niso están, en augas italianas, pero mirando a costa africana, dando voltas na fronteira intanxible que separa unha e outra. Xa rescataron a 71 persoas e seguiron a 40 ata que chegan os gardacostas.

“Nós témolo claro: non imos ao mar porque o queremos, senón para tentar axudar á xente”, di San Sebastián. A fronteira entre África e Europa é case invisible, é tan pequena. Pero é un punto cego para as políticas internacionais, e as autoridades dunha ou outra costa non cumpren o seu labor, di o Pai Mari: “Oxala si os países do Mediterráneo cumprisen as súas obrigacións e puxesen en marcha todos os operativos dispoñibles en augas de procura e rescate para que a xente non corra riscos no mar”.

Pero iso non é real. A realidade é que, como o Pai Mari, hai outros once barcos navegando polos pliegues do mapa, salvando vidas. No caso do Pai Mari, desde a súa chegada ao Mediterráneo Central en 2017 desembarcou máis de 1.000 vidas. “Unha porcentaxe das vidas que circulan polo Mediterráneo se salva grazas á flota que viaxamos no rescate, en torno ao 10% do total de persoas que se salvan. Polo demais, uns conseguen salvarse por si mesmos, outros son rescatados polos gardacostas italianos porque cumpren o seu traballo. Podería parecer pouco, pero é unha porcentaxe importante”, di San Sebastián. O ano pasado, por exemplo, dos 105.000 migrantes que chegaron a terra, 12.467 foron salvados por embarcacións de rescate, cerca do 12%.

Loita contra o reloxo e o goberno

A primeira misión deste ano é o Pai Marín, o noveno desde que iniciaron a súa andaina en 2017. De feito, debían partir en outubro do ano pasado para acometer a terceira misión de 2022, co rescate de 289 persoas noutras dúas misións e o seguimento de 280. Non puideron realizar esta terceira misión o ano pasado, xa que as autoridades portuarias de Castelló pedíronlles que esperasen no procedemento para obter as autorizacións. “Pedíronnos que atrasase a saída a xaneiro. Sabiamos que se quixésemos non poderiamos saír porque non tiñamos permiso. Non puxemos resistencia, aceptamos a situación, pero eramos conscientes de que isto supuña un maior risco para as persoas que estaban no mar”, di San Sebastián.

E non é para menos, porque a ONG que traballan nese mar saben que o seu traballo é unha loita contra o reloxo. Este ano, en apenas dous meses, rexistraron 4.500 migrantes na ruta do Mediterráneo Central, na zona de traballo do Pai Mari, e un mínimo de 104 mortos (nesta cifra non hai 70 migrantes falecidos o 15 de febreiro fronte a Libia). O reloxo é, por tanto, un obstáculo para que fagan o seu traballo, salvar vidas. Pero esta non é a única limitación, nin moito menos, porque os gobernos condicionan totalmente o seu papel con medidas e normas múltiples e restritivas. “É posible pór cambadela en todo momento”, di o Pai Mari.

Italia, as políticas máis restritivas

Italia é o indicador máis claro de continuos obstáculos, barreiras e negativas, sobre todo desde que a ultradereita chega ao goberno. O primeiro ministro, Xeorxia Meloni, en outubro de 2022, estreitou as súas medidas en canto tomou posesión. Un mes despois de tomar o cargo, en novembro, limitouse á chegada de catro barcos cun total de 1.000 migrantes. “Os barcos pediron porto e nese momento creou un decreto para que eses barcos só atracasen aos solicitantes de asilo ou a persoas en situación vulnerable”, explica San Sebastián. Esta medida, contraria ao dereito internacional, tivo que ser rexeitada polo goberno e permitida a súa atracada. Con todo, houbo un barco, Sos Mediterranè, que volveu aos portos do Estado francés, a petición do primeiro ministro, Emmanuel Macron.

Esta primeira acción de Meloni abriu unha alarma entre as organizacións de axuda humanitaria, que a entenderon como un obstáculo directo ao seu traballo. E non estaban equivocados, porque Melón reforzou a súa actitude o 2 de xaneiro de 2023: nun novo decreto limitou totalmente a súa actividade. “Cada vez que se fai un rescate adxudícasenos un porto e esíxellenos ir alí, sen tarde, é dicir, non podemos quedarnos nesa zona para ver si hai outras pateras en perigo”, explica o compañeiro de Aita Mari.

Isto afectará de maneira importante ao traballo da ONG, por unha banda, porque o tempo é moi apreciado e por outro, porque é habitual que ao saír a rescatar recíbanse migrantes de varios barcos. Segundo explica San Sebastián, “Nós normalmente facemos un rescate e ímonos directamente ao porto, temos capacidade para 150 persoas. Pero en xuño do ano pasado, por exemplo, realizamos catro rescates consecutivos, porque a situación nos levou a iso: na primeira tomamos once, logo dezasete, 40 e 45. Estivemos catro días rescatando, e agora seguramente non poderiamos facelo, porque cando demos o porto temos que ir alí”.

Leste é outro dos escollos desta nova lei: a localización dos portos. “Dannos o porto bastante rápido, pero moi lonxe. Antes, normalmente, administrábase en Lampedusa, en Sicilia. A última vez, o barco de MSF foi entregado en Ancona, ao noroeste, a catro ou cinco días de navegación”. Isto pode reducir o número de rescates e tardar máis en atracar aos rescatados.

Pero iso non é pouco, e o decreto tamén esixe que “o novo decreto obríganos a informar as persoas sobre as solicitudes de asilo”. Isto sería un traballo adicional para a tripulación das embarcacións de rescate, que reciben xente de diferentes países e linguas, e que non sempre teñen recursos para iso. “Nós tomamos as medidas posibles, pero o propio ACNUR tamén dixo que a tripulación dun barco non ten recursos para iso. O rescate termina coa atracada da xente, e nós entendemos que alí teñen que estar as entidades que lles informarán en mellores condicións”.

A ONG responderon ao decreto porque o enfado é evidente: “Tentan evitar o tráfico da ONG de rescate. Sabemos que queren cortar isto de raíz, nunca nos facilitan o traballo”, di San Sebastián. De feito, xa se reuniron dezanove para loitar contra o decreto institucional internacional, denunciaron que o novo decreto vai producir máis mortes e confirmaron que seguirán salvando vidas. O mesmo dixo San Sebastián: “Se hai un aviso preto de que nos diriximos ao porto, o dereito internacional obríganos a axudarnos”.

Europa, cómplice

Italia é hoxe a cara das políticas europeas excluíntes. Pero a súa influencia non se limita a Europa, senón que tamén ten contactos en África. As principais ondas migratorias africanas que chegan hoxe a Europa proveñen principalmente de Libia. Pero os que chegan son só unha pequena porcentaxe dos que o fan, polas políticas propias de Libia, que contan co apoio da Unión Europea. “Italia deu varios barcos aos gardacostas de Libia para que corten radicalmente a chegada dos migrantes”, explica o membro do Pai Mari. Cando fala de cortar a chegada dos migrantes, fala de devolvelos, de expulsións inmediatas.

“As augas de Libia devolven aos migrantes ao país, a Libia, pero este país non é seguro: non hai democracia nin estabilidade. O dereito internacional non permite que unha persoa fugada regrese ao seu país se o país non é seguro”, asegura San Sebastián. Mentres, a Unión Europea ha doado 700 millóns de euros a Libia para axudar aos migrantes: segundo datos da UE, entre 2017 e 2021 rescataron 88.000 migrantes no país.

Na metade destas cifras aflorou outra realidade: o Goberno italiano ha asinado un acordo con Libia para garantir o acceso a Europa de gas. En xaneiro asinaron un contrato de 8.000 millóns de dólares, unha semana antes da firma deste acordo outro con Alxeria para construír unha tubaxe de gas de 284 quilómetros. “Italia quere construír unha ponte enerxética entre Magreb e Europa, pero non se lle ocorreu crear unha ponte humanitaria para os que foxen de Libia, nin moito menos”, denunciou San Sebastián.

Punta do iceberg

O Pai Mari traballa no Mediterráneo Central, onde a maioría dos migrantes que viaxan de África a Europa fano. A maioría saen dos portos de Libia, algúns tamén de Alxeria, con destino a Italia e Malta. Quedaron atrás os tempos do Mediterráneo oriental, nos que millóns de refuxiados chegaron á costa turca e grega, onde o fluxo migratorio ha descendido considerablemente, pero seguen existindo.

Con todo, agora o centro de fluxo é o Mediterráneo Central. Con todo, para moitos que chegan a el é a última parte da viaxe. “A xente foxe de África en viaxes moi perigosas, moitos deles levan anos no deserto ou a través doutros camiños: o mar é só unha pequena porcentaxe de iso”, asegura San Sebastián. É dicir, antes de chegar aos Mediterráneo centos de migrantes quedarían no camiño, aínda que non hai datos concretos diso; os que chegaron até o mar son unha pequena parte dos que iniciaron a viaxe no seu país de orixe. O mar é o último empuxón, un mar supostamente tranquilo e quente.

Nos datos das persoas migrantes obsérvase esta viaxe de longo ano ao que fai referencia San Sebastián. De feito, o camiño do Mediterráneo Central é a suma de moitas nacionalidades. Os datos deste ano, aínda que só se refiren aos dous últimos meses, mostran que a maioría dos migrantes proveñen de Costa do Marfil, onde xa chegaron preto de 900 persoas. Séguenlles Guinea, Paquistán, Exipto e Tunes. Exceptuando estes dous últimos, o Mediterráneo Central atópase a miles de quilómetros de Costa do Marfil, Guinea ou Paquistán, desde onde chegan os maiores migrantes, tras unha viaxe de miles de quilómetros e longos anos.

E foxen porque queren atopar unha vida mellor, iso é o que viron o Pai Marín: “A xente tenta atopar unha vida mellor, fuxindo do inferno no que vive; moitos que chegan a Aita Mari din que non queren loitar, queren estudar, queren traballar”. Con todo, a situación na que viven está lonxe do esperado: “Son testemuños moi duros, e debemos entender a situación das persoas que toman unha decisión deste tipo, é inevitable atopar unha vida mellor. Pero moitos dos que tomaron esta decisión non repetirían a viaxe, prefiren morrer, todo este sufrimento non lles merece”.

Esta situación mostra a discriminación das políticas internacionais, segundo San Sebastián: “Coa guerra de Ucraína vimos as discriminacións que se produciron. Simplificáronse e permitido os asilos, os movementos de persoas, os corredores humanitarios, a liberdade de movemento para protexerse das bombetas. E logo hai outros países, como Siria, Afganistán, que non teñen esa posibilidade”.

Serrat cantaba ao mar, ás súas cores e aos seus centos de pobos: desde Alxeciras até Istambul, dicía. Non dicía, con todo, que non era o mesmo Alxeciras que Istambul; Lampedusa ou Tunes. Todos son mediterráneos, pero algúns son mares azuis e anchos, outro naufraxio e cemiterio. “A migración é un dereito: non depende de onde naciches ou do teu diñeiro”, afirma Mikel San Sebastián. Non é casual que Serrat sexa catalán, naceu no lado bo do Mediterráneo; o mar e a súa viaxe pode ser pracenteiro ou pesadelo, dependendo de onde vaia, de onde se mire.