Ves as seguintes zonas de forma diferente tras o teu estudo para crear baséalas do Cabo?

Si. En realidade, aínda que se escribiu disto, foi na década de 1960 cando se fixo por última vez por un investigador chamado Robert Poupel. Desde entón eu non souben nada, creo que os que aquí se contan quedáronse esquecidos. Ao investigar co cómic, dásche conta da importancia dos lugares e de que algunhas cousas chegaron até os nosos días. Aínda que ocorreu fai 227 anos, os lugares están aí, polo menos moitos. Agora que pasamos por algún sitio sabemos onde estamos.

Partiu duns versos antigos. Que tiñan para mergullarse nun proxecto de tantos anos?

Dos versos escritos de Xabier Kaltzakorta á oral. Coñecín estes versos porque aparecían en Urkabe-bertsoak euskaraz: estudante gaztea e outros (Ahozko azterketa; Mendebde Kultura Alkartea, 2003). “Literatura de Cordel”, que recolle as historias dos condenados á morte, existe aproximadamente un xénero. E a min interésame, porque hai os últimos testamentos, as últimas palabras, as declaracións... dos que habitualmente están a piques de morrer. Estes versos, aínda que sexan un pouco semellantes, teñen un punto máis humorístico; un humor negro, macabro. É dicir, quizais non sexan eles os que escriban, en prisión ou en perdas, senón alguén máis.

Por outra banda, como na obra de Kaltzakorta non aparecía unha localización histórica concreta, quedei con curiosidade. Fálase dun lugar chamado Lurbintto, é un topónimo... Hai algo detrás diso? É certo ou é unha fórmula para designar un lugar imaxinario? Empecei a buscar e hei visto que en Kanbo hai dous ou tres –Lurmintoa, Lurminttu, e outros aos que se lles cambiou a grafía deformada pola lingua francesa–. Así que, por unha banda, coa procura dese topónimo e, á parte, cunhas lecturas paralelas sobre a época, deime conta de que nesta zona había unha banda de ohoin ou vinganza que estivera facendo unhas matanzas.

Tamén os nomeou como ohoin, pero había máis que iso, verdade? Expropiados, marxinados... Son personaxes complexos no medio dunha época difícil.

Si, púxenlles “camas” porque nos versos tamén aparecía así. E nomear porque é tan complicado... Que son os pés? Heroes? Delincuentes? Conservei o título en honra ao verso, pero ao entrar logo no cómic vese que “os pés” quizá non sexa a palabra máis axeitada. Pero non atopei quen pode ser mellor en lugar diso. Á parte do roubo hai actos de vinganza, de acción política... non se limitaron a tratar con fins lucrativos. Si era un apetito de vinganza, e eu creo que se xuntan varios factores: nesa banda había xente de diferentes perfís –campesiños, tecervos, soldados andados, desertores…–, nalgúns momentos chegaron a ter máis de 60 persoas, e reuníanse a casa Altzuieta para desafiuzados e viúvas, os seus fillos e as familias que non sabían onde ir.

Logo hai que ter en conta que moitos deles viñan da guerra con armas. E sabían como utilizalos. Outros chegaron de Landeta, deportados, con rabia e ganas de vinganza. Todo iso articulado nunha mesma tejavana. Ademais eran un grupo organizado. No cómic non aparece, pero si tiñan este tipo de camisas vermellas, bandas vermellas ou cintos vermellos como elementos de identificación.

Non fas xuízos morais dos personaxes, está lonxe de expor distincións demasiado claras entre cómics honestos e malos.

Non son para xulgar a quen. O que pasa aquí, pasou: deportaciones, guillotinajes, persecucións... Os lugares tamén están aí. Tamén temos os personaxes documentados. Dalgúns sabemos pouco, o que se menciona nos versos; a maioría das cousas están en documentos oficiais, en papeis xudiciais, etc. Claro, a mirada que sae de aí é outra. Entón tes que facer un traballo de perfil cos personaxes, buscar a historia que hai detrás deles.

Pregúntolle o anterior, porque me parece fácil que a historia deste grupo rompa cos ollos actuais. Non creo que o fixo.

Sufrir porque todos sufriron. O relato é máis para presentar unha secuencia de acontecementos que para xulgar ou idealizar. Logo si, podes sentir maior ou menor afinidade con algúns personaxes, e entón empeza a pensar: “Isto fixo isto –limpar a unha persoa, por exemplo–, e con todo sinto empatía con el”.

O cómic tamén mostra o alcance da violencia e o clima de acoso daqueles anos.

O que sufriron en catro ou cinco anos é terrible: a guerra, a posguerra, as fames negras, a deportación, as guillotinas, a emigración... E a miseria constante. Por unha banda está a violencia estrutural, pero, por outro, tamén a que eles utilizaban. Non se dedicaban ás desfeitas, talvez utilizaban unha violencia á medida do percibido. Desde as ameazas, insultos... Despois, aquí facíanse as Cencerras: íanse a unha casa e sacábanse os trapos sucios... Pero logo empezan as agresións físicas, os tiroteos ás casas, dan lume ás pradarías dos demais, cortan os viñedos, os furtos... Moitas veces non había moito que roubar. Ves o que roubaban e todos eran bastante miserables.

Chama a atención como reflectiches a época: case se poden escoitar os sons das rúas de Itsasu.

A metade da miña familia pertence a esta comarca, o que me facilitou moito ir aos lugares e coñecelos. Pero tamén foi un exercicio. A iluminación, por exemplo: naqueles anos só había sol e velas, e xoguei con eses contrastes. Eu creo que ademais vai ben ao cómic para dar un punto de dramatismo así. Logo, hoxe en día hai programas en Internet para saber que foi o cuarto crecente, a lúa menguante ou o que foi nunha data determinada. E aquí [sinala a páxina 7 do cómic] eu introducín esta data, o 19 de febreiro de 1794, data na que os protagonistas desertan. Cando desertarán para non ter que levar lámpadas? Pois estaba unha noite chea de lúa. Son pitokerías, pero eu dicía: como cruzaron o bosque no medio dunha guerra? A documentación tamén se fai gráficamente nestes casos, pero non se sabe si naquela época as rúas de Itsasu serían de pedra ou sería unha robaliza, non sei si en todos os tellados terían tezas ou palla… Pero vendo que moitas casas chegaron até os nosos días, copiei algúns sitios con bastante fidelidade. Estas casas [as que aparecen nas páxinas 64 e 65 do cómic, dando conta da relación de actividades do grupo Lurbintto] seguen existindo e eu debuxei como pensaba que podían ser naquela época.

A maioría da banda son homes.

Si, pero tamén había mulleres en Altzuieta, entre os detidos na redada que disolveu o grupo. Ao principio pensei que eran do grupo. Pero non creo, porque a maioría eran menores de idade: unha nena de dezaseis anos, unha de trece, outra de nove... En cambio, o que menciono no cómic, Joana Xurrute, si podía ter outra implicación. Non quero dicir que a Policía tivese razón, pero a mantivo detida durante dous meses, e vendo que o seu marido foi guillotinado, quizais algunha motivación para traballar en equipo. É verdade que o cómic é moi masculino, pero eu quería contar a historia desa banda e nesa banda todos son homes, excepto Juana.

Ao final do cómic aparece tamén o tema da transmisión oral da historia. Supoño que os feitos non ven da mesma maneira en versos sobre os pés do Cabo e, por exemplo, nas actas do xuízo contra eles.

Non, por exemplo nos versos dise que foron aforcados, pero non sabemos si ao dicir “aforcar” refírese ao monte das augas na súa totalidade. Se o tomamos literalmente, non foron aforcados, senón guillotinados. Pocuba rexistrou moito nos arquivos, pero como non sabía eúscaro algunhas cousas están mal transcritas. Incluso os que facían as actas do xuízo transcribían mal nomes, alias, lugares... Entón, ás veces eu pasei por detrás e puiden entender cousas doutra maneira.

Reflectiu con dúas páxinas negras o silencio que se produciu tras condenar aos membros da banda. Por que non coñeciamos esta historia? Quizais podía reivindicar a historia deste grupo porque ninguén veu de atrás?

Si, dalgunha maneira é cuestión de familia. Son pobos pequenos e foron guillotinados, non só estes: nesta rexión morreron unhas ducias de persoas durante dúas ou tres anos. Eu creo que é moito. E outro tanto de deportación. Iso si que pode ser reivindicado: o esquecemento dos deportados. Pero igual hai ese costume de limpar os trapos de casa en casa: “Pasa, non imos falar máis de iso”. Non sei, quizais logo quedarían os chextras familiares ou os rancores, pero nos rexistros non hai rastro deles. O propio Lurbintto tamén desapareceu como topónimo.

Nos últimos anos cada vez vemos máis a ficción histórica realizada a través do cómic. Que posibilidades ofrece o formato?

Creo que Irati Majuelo escribiu en Berria que o cómic viviu como un xénero semi-subsidiario da literatura. E é verdade. Quizá iso dános unha liberdade, non para facer todo o que queremos, pero si para contar as cousas con máis liberdade nos nosos parámetros. Asisko Urmeneta, Mikel Begoña ou eu mesmo tomamos esa parte histórica e logo ficcionamos moitas cousas. Quizais o cómic sexa máis flexible para iso. Pero ao mesmo tempo, ao ter imaxe, resulta crible. Vémolo, e o que os nosos ollos ven “pois”, digamos. Por exemplo, as películas dependen de grandes grupos de traballo, é un gran labor. Tamén do cómic, pero pode facelo un mesmo.