Xabier Peñalver leva décadas inmerso na defensa do patrimonio, pero sempre relacionado coa investigación. Porque entende que se non se conserva o patrimonio non hai investigación nin coñecemento. “Máis nunha sociedade tan agresiva e tan devastadora”. Peñalver é coñecido en arqueoloxía e durante as dúas últimas décadas destacou especialmente na defensa das Praileaitz de Deba. Estas covas e xacementos de gran valor están ameazados por unha canteira da empresa Amenabar.

En Praileaitz, ademais da abundancia de obxectos e información dos seus antepasados, decóranse as paredes con pinturas realizadas fai máis de 18.000 anos. Desde entón cambiamos moito, pero o ser humano segue tendo a mesma necesidade de compartir pensamentos e inquietudes coa comunidade. E para iso, o mellor lugar de encontro é o espazo público, as paredes das covas ou o muro dunha esquina da praza do pobo actual. O desexo de expresarse está en nós, pero, desgraciadamente, tamén o desexo de eliminar o que non nos gusta. “Os murais son un patrimonio que non se pode escavar no futuro, non se recollerán en ningún arquivo, xa que, por censura, na maioría dos casos e co paso do tempo, desaparecen”. Esa é a motivación que levou a Xabier Peñalver a facer o libro. No libro, en colaboración coa maquetadora Maite Marañon, recolleu preto de 1.000 murais dos 4.000 que documentou coas súas cámaras fotográficas desde 1981. Esta paixón levoulle a percorrer todo o País Vasco durante as últimas catro décadas, fotografando as súas paredes para recoller ese patrimonio anónimo que reflicte as reivindicacións da época.

Sempre tivemos murais entre nós. A pesar de que foron parte da paisaxe, Peñalver di claramente que a moi poucos se lles ocorría documentar, facer unha foto. “Agora quero pensar que cando se fai un mural, a xente da zona faralle unhas fotos, e quizais algún turista, pero antes non era así. A cámara non levaba no peto, e aínda estando aí, como os fotógrafos de prensa, non recollían os murais. Agora fanse moitas fotos, pero se van borrando. Non se canto quedará de aí no futuro”.

No prólogo do libro, Eugenio Etxebeste Antton afirma que a expresión crítica espontánea reduciuse considerablemente. Esta crúa afirmación non é de estrañar si fixámonos no noso espazo público. Na rúa proliferaron as propiedades privadas, con cámaras de vixilancia, tanto policiais como privadas, os recunchos están cosidos e as prazas están adornadas por sinais de “prohibición de facer isto ou outro”. Peñalver relacionouno co ambiente político: “Cambiaron os ritmos do que uns chaman conflito e outra loita, agora non estamos nunha época de confrontación e iso reflíctese na rúa. Pero, con todo, outros temas están a emerxer”.

A sociedade
cambia constantemente e as súas reivindicacións. As primeiras paredes recibían mensaxes contra a OTAN ou a central nuclear de Lemoiz ou a favor da amnistía. As loitas que antes estaban en segundo plano foron gañando espazo na rúa. O feminismo é un bo reflexo diso, segundo Peñalver. “A loita da muller é, ademais, unha das poucas excepcións, porque se respecta o suficiente. Para o poder é máis difícil censurar as súas mensaxes, e iso, por suposto, non é casual, é consecuencia do traballo e a loita das feministas”. Peñalver tamén destacou a guerra e a memoria histórica de 1936: “Antes só se pintaban as guernicas, pero nos últimos anos pintáronse moitas e diversas cousas relacionadas coa memoria histórica. Os temas dos murais cambian coa sociedade, aínda que algúns temas, catro décadas despois, seguen presentes, como presos políticos e tortura”.

A plataforma Street Art Cities elixe cada ano os mellores murais do mundo. Entre os candidatos de 2022 seleccionáronse tres murais realizados en Euskal Herria e un deles, o muralista Lian en Ondarroa, acaba de recibir o terceiro premio. É evidente que baixou a cantidade de murais, pero Peñalver di que gañou moito en calidade. “Hoxe en día hai enormes murais, os artistas profesionais entran no mundo dos murais. Por exemplo, Lian fai cousas sorprendentes, como as pintadas no edificio que era o cuartel da Garda Civil de Leitza ou no Bilbao A Vella. As casas de Errekaleor, ao estilo irlandés, son espectaculares. En Vitoria-Gasteiz, cerca do lugar onde foron asasinados os folguistas do 3 de marzo, tamén é emocionante a obra realizada na fachada dun edificio anexo á igrexa de San Francisco. Hoxe en día fanse moi bos murais”.

Fai 30 ou 40 anos, nos barrios, a xente que non sabía debuxar e pintar sacaba á rúa e facía mural. O obxectivo era socializar as demandas e preocupacións locais, independentemente da súa vertente artística. Eran como un mural de Sestao de 1981, á beira do sinxelo debuxo dunha vella escola rodeada de ratas que dicía “boas escolas agora”. “Estes murais tiñan gran importancia, aínda que artisticamente eran modestos. Influían na xente, non polo artístico, senón pola mensaxe, que é a parte máis importante dos murais”. Entre eles, por suposto, hai algúns que quedaron cravados na memoria de moitos, moitos deles vinculados a momentos concretos e moi duros da historia do País Vasco. Neste sentido, Peñalver lembra os murais realizados tras a morte torturada de Joseba Arregi. “Parécenme moi ben os murais que se fan agora para embelecer algúns sitios, os de artistas de pago, pero eses son outra cousa. O lado estético e reivindicativo poden estar unidos, pero a función dos murais non é só estética”. Por iso puxo foco no libro no carácter reivindicativo dos murais e non só no punto de vista artístico.

Organizado en 17 temas, o libro recolle todo tipo de murais en canto a contido, estilo, calidade artística, formato e localización. Pero a inmensa maioría ten a mesma característica: só existen nas fotos. “O País Vasco non é como Irlanda, por tanto, conta con grupos de restauración de murais que converteron os murais en reclamos turísticos e en instrumentos de memoria histórica. Pero aquí apenas queda nada, só temos noticias, que agora están a pintar. Afortunadamente séguese pintando na rúa e ademais cousas moi fortes. Pero todo o anterior desapareceu”. E, por suposto, a censura é a razón principal.

Quen marca os límites da liberdade de expresión? A pregunta é máis antiga
que a fame. De difícil resposta e, ademais, variable en función dos tempos, principalmente das relacións de forza entre o movemento cidadán e o poder. Naomi Klein destacou no seu famoso libro Non logo: Taking Aim at the Brand Bullies que cando criminalizan a expresión rueira dos cidadáns están criminalizando o verdadeiramente público nas vidas de pobos e cidades. Porque os que queren controlar o uso do espazo público, os que perseguen calquera mural e expresión gráfica na rúa, non actúan da mesma maneira cando se trata de transmitir a súa mensaxe a gusto ou de converter os lugares públicos en soportes publicitarios.

Peñalver recoñece que é un tema complicado, pero “se a rúa é de todos, os que ocupan un posto de responsabilidade deben garantir que a rúa siga sendo de todos. E si, poden aparecer cousas que politicamente non son correctas, que teñen que ser obxecto de resolución ou supresión do conflito. Pero a maioría non é iso. Murais sobre o dereito a decidir, os dereitos das mulleres, a Korrika… Fan que se eliminen as reivindicacións básicas, porque o alcalde dixo que aquí non se pinta nada porque cre que a súa palabra vale máis que a dos demais, porque el obtivo máis votos nas eleccións que os demais. Non ten sentido, e ademais creo que hai poucas persoas que defenden esta postura obstinada”.

Que é sucio e que limpo? Outra pregunta de difícil resposta, que xera contradicións e, a miúdo, actitudes moi curiosas. Peñalver lembra o sucedido durante a pasada década na Pamplona, gobernada por UPN. “O Concello non era capaz de eliminar todos os carteis que a xente puña na rúa e entón decidiu pintar os carteis, manchalos de pintura gris. Así, nas zonas onde máis afiche colocábanse os muros quedaban recheos de petachos municipais grises. En calquera caso, o Concello continuou dicindo que os carteis eran sucios. Con este tipo de actitudes, como non quedes sorprendido?”

Quen quere expulsar da rúa determinados mensaxes adoita utilizar todos os medios ao seu alcance. O da censura é moi antigo, pero é evidente que nas dúas últimas décadas este sentido controlador intensificouse e estendido. “A situación foi a peor, si. Hoxe parece que pintar algo na rúa é unha reivindicación en si mesma”. Por iso, Peñalver cualificou de "espectacular" o sucedido en Zumaia entre 2016 e 2019, lembrando o empeño da Rúa De Todos. “Cada vez que a xente do pobo pintaba o mural nun pequeno muro do casco antigo, o goberno municipal eliminábao sistematicamente con pintura marrón. A xente volvía pintar outro mural diferente e o concello borrábao para a mañá seguinte. E así ata que pintaron e censuraron 98 murais. Eran temas moi diversos, como a defensa do eúscaro, a denuncia do caso dA Manda, os personaxes literarios, unha Guernica… Hai que destacar o entusiasmo das súas xentes. Sabendo que en poucas horas a súa obra ía ser borrada, non deixaron de pintar murais durante tres anos, na rúa e con luz do día, para reivindicar a liberdade de expresión”.

Ademais de Zumaia, Peñalver destaca outro caso como icona do absurdo da censura: o mural de Alejandro Tapia en 1985 en Usurbil. É un mural realizado na fachada dunha casa. Varias persoas anónimas aparecen, con diversas reivindicacións e unha ikurriña, detrás dunha pancarta que di Herri Batasuna. En 2009, por encargo do goberno de Patxi López, a Ertzaintza censurou o mural, para o que cubriu a frase Herri Batasuna e os rostros da xente con pintura gris, lixo. “Estas persoas, entre comiñas, foron asasinadas, non se lles borrou o corpo, quitóuselles a cara, a cabeza. Tamén tentaron eliminar a ikurriña, pero alguén lles fixo reprender si a ikurriña moléstalles”. A tapia non quixo restaurar o mural e desde entón, de forma torpe e odiosa, móstrase na parede unha versión censurada acompañada dunha placa que explica o sentido do mural e a súa censura.

“Pasaron e están a pasar moitas cousas deste tipo, mentres uns murais e pintadas véndense en centos de miles de dólares en galerías de arte”, subliña Peñalver. Porque “a censura, como a represión, non ten complexos e os censores nunca aprenden”. Por iso son necesarias como a obra de formiga que realiza Peñalver. Máis que para lembrar o pintado, para lembrar a todos que reivindicar o espazo público é a mellor maneira de facer fronte ao impulso prohibitivo e controlador que hoxe en día raíña. Porque, como antes, necesitamos espazos alleos para relacionarnos e expresarnos. Máis aínda nos tempos de saturación mediática.