O pasado 19 de decembro, 190 estados do mundo asinaron un acordo para protexer o 30% da superficie do planeta no cume sobre biodiversidade COP15. É un obxectivo valente, tendo en conta que desde a década de 1960 as zonas protexidas han subido do 2% ao 17% do planeta. Só pretenden alcanzar o mesmo incremento absoluto que en 60 anos. Isto suscita dúas dúbidas. En primeiro lugar, si estas novas áreas, que están oficialmente protexidas, seguirán sendo explotadas de forma similar, xa que do mesmo xeito que o convenio sobre o clima de COP21, a do COP15 tampouco é coercitiva, é dicir, si non se aplica non hai ningunha corrección. A ver si impónselles o estatuto de “espazo protexido” á marxe das opinións dos residentes.

A imposición e a exclusión das opinións producíronse precisamente nas negociacións deste convenio: no último día, un delegado da República Democrática do Congo correspondente á maior parte da selva tropical húmida de África manifestou a súa preocupación porque sen o apoio financeiro dos Estados desenvolvidos o obxectivo non se lle daba factible. Sen contestar e despois duns minutos, o ministro chinés de Medio Ambiente declarou que o acordo fora adoptado. Un delegado de Camerún denunciou a situación violenta e un de Uganda considerou a tendencia de China como un golpe de estado. A través dos delegados de Brasil e Indonesia atopouse unha solución provisional, e o ministro de Medio Ambiente da República Democrática do Congo manifestou a súa disposición a seguir negociando até o COP16 e espera que a súa voz sexa escoitada. No texto acordado prevense que os gobernos respectarán os dereitos dos indíxenas. Si tómase como modelo ese nivel de respecto entre Estados, estamos mal orientados.

O home, inimigo da biodiversidade?

Desde o punto de vista do colonialismo verde, a “protección” das zonas de alta biodiversidade exclúe aos residentes. Segundo a portavoz da ONG Survival International, Marie Ndenga Hagbe, a causa da exclusión dos autóctonos de zonas protexidas é tristemente coñecida: o racismo. A pesar do final formal da época das colonias, persiste a visión colonialista de que os coñecementos dos autóctonos “primitivos” son “crenzas buxán” e só os expertos occidentais teñen a competencia de xestionar estes espazos. Desde este punto de vista, a selva amazónica era intacta, coma se durante miles de anos non habería seres humanos nin cultura, salvo a explotación madeireira e mineira das últimas décadas. O arqueólogo Stéphen Rostain do CNRS demostrou o contrario, recollendo moitos detalles nA forêt vierge d’Amazonie n’existe pas (“A selva intacta da Amazonía non existe”). Alí mostrou dunha maneira moi concreta e durante miles de anos os habitantes da Amazonía xestionaron, enriqueceron e consolidaron a súa contorna. A domesticación de 86 especies vexetais, a creación de condicións para un maior número de plantas a través de leitugas e canles en toda a Amazonía, o desenvolvemento de técnicas selvícolas complexas e a mellora da fertilidade do solo.

Todo iso cunha perspectiva de interdependencia máis que de explotación, segundo Rostain. O estudo “The legacy of 4,500 years of polyculture agroforestry in the eastern Amazon”, publicado na revista Nature en 2018, mostra que nos últimos 4.500 anos estendéronse plantas comestibles por toda a Amazonía, cultivadas activamente polos seus habitantes. A selva tamén era xestionada para cultivar herbáceas e facer devasa, que na maioría do territorio mantiñan unha selva densa. Con iso garantían a base material para o desenvolvemento de sociedades complexas.

Este concepto colonial de conservación da natureza baséase na convicción de que o ser humano só pode prexudicar aos ecosistemas e si quérese manter os ecosistemas sans, fóra do Homo sapiens (excepto Homo turisticus). Neste concepto, tamén na noción de antropoceno, asimílanse á mesma realidade homoxénea o ser humano e a explotación insosteible dos recursos, especialmente dos combustibles fósiles. O concepto de conservación da natureza é relativamente novo, desenvolveuse simultaneamente á industrialización, principalmente no século XX.

Un exemplo extremo desta distribución é o municipio dEl Ejido, na provincia de Almería. Nela reúnense a reserva natural de Punta Entinas-Sabinar, con especies de paxaros e vexetación autóctona, e o “mar de plástico”, que con man de obra barata de estranxeiros precarios produce ao redor dun terzo das verduras consumidas no inverno en Europa. Si quérense cumprir as novas normas de protección da biodiversidade na comarca, podemos imaxinar a ampliación do parque nacional de Sierra Nevada no norte, baleirando tres ou catro aldeas marxinais, e o desenvolvemento do mar de plástico ‘a cambio’. Por unha banda, a zona de turistas deshabitados, por outro, as zonas desfavorecidas que deterioran a saúde dos traballadores, ambos os centros de negocios.

Deixemos de lado esta secuela distópica e lembremos que nesa mesma rexión, na Alpujarra, desenvolvéronse nos montes complexos sistemas de leituga e acequias procedentes de África do Norte no século VIII, co fin de verter auga máis lentamente nas costas e encher a capa de auga subterránea dos montes. Grazas a iso, desenvolveron un modelo de cultivo e plantaron numerosas especies arbóreas nas súas ladeiras, aumentando a súa biodiversidade. Ademais, segundo o estudo do CSIC Water management in an ancestral irrigation system in southern Spain: a simulation analysis (“A xestión da auga no sistema de rega dos antepasados do sur de España: análise de simulación”) as canles tradicionais son máis eficaces que o modelo actual de rega.

A Amazonía, a Alpujarra e outros moitos exemplos móstrannos que é posible fortalecer a biodiversidade nos lugares nos que vive o ser humano, modestamente, só para a supervivencia da xente corrente, pero desenvolvendo unha sutil comprensión dos ecosistemas. Máis que enfoques binarios, serían modelos moito máis ricos para orientar as políticas de protección da biodiversidade de hoxe.