O meu amigo, bastante malvado, adoita dicir que si se produce algunha vez a plena normalización do eúscaro que tantas veces pedimos, a primeira consecuencia será a desaparición do bertsolarismo. Pero non se atreve a dicir en público, porque non lle gusta romper as leis da equidad política. Pola miña banda, non vou negar a importancia que tivo a achega do bertsolarismo no proceso de transformación da lingua vehicular en calquera lugar. Ademais sería inútil: Oteiza, o xenial erdaldun, achegou un alibia centenario á unificación vasca. E reafirmar os nosos científicos máis coñecidos. Que pode dicir nós, os mortais comúns, nada en contra? Porque, en realidade, hai un bo bertsolari que, durante dez segundos, e con toda profundidade, non vaia render a dez ou oito? O dispositivo de Gutenberg é só un vulto pesado. Está sobrevalorada. Dificilmente enténdese a súa fama mundial durante séculos.

Eu tamén me rin co andaluz e a parede de Txirrita, e coas saídas de Lazkao Txiki. E ao ouvir o “Vestido de muller morta” ou o “Pranto no ollo” de Chorar Xalbador. No caso destes últimos non sempre houbo dúbida de si o traseiro xurdiu sobre a cadeira e sobre a folla en branco.

Pero recoñezamos que as relacións entre a linguaxe da pel e o artefacto de Gutenberg sempre foron bastante problemáticas.

A casualidade quixo e os próximos séculos van poder confirmar que o día en que Lujanbio púxose a boina –“a desesperanza de gañar a lingua á danza”– Cano, do subcampeonato, publicou un libro de sonetos –“coa falta de acougo até coser as palabras”–. Aínda que, coñecendo o amor de Cano polos xogos literarios e os paradoxos, é algo que pode cuestionarse a casualidade.

Pero a tecnoloxía tamén envelleceu o dispositivo de Gutenberg, e o tempo ha difuminado o brillo dun debate que nunca se deu, pero que se podía dar, que é máis, escrito ou verbal?

Entre outras fazañas, a intelixencia artificial ChatGPT, que non precisa de contas de boina no tempo, elaborou un poema sobre o sol. Din que pronto sobrarán os bertsolaris e os escritores.

Recordo que Italo Calvino, nunha conferencia pronunciada en 1967 (publicada en castelán co título Cibernética e pantasmas), recoñecía o día en que unha máquina producía toda a cultura. Non importa –viña dicir, máis ou menos–, sempre haberá unha conciencia humana que xulgue a súa calidade… Mentres isto non sexa así, non andaremos tan mal.