Vida e feitos de Estebanillo González, home de bo humor, por el mesmo (a vida e os feitos do humorístico home Estebanillo González, por el mesmo) é o título da novela. Non sabemos quen é o autor, si é unha obra biográfica ou, pola contra, a traxectoria dun verdadeiro pícaro foi inspirada por outra persoa. En calquera caso, o autor utiliza as grafías Zagardoa e Sidra nunha pasaxe que narra vivir por Estebanillo durante a súa viaxe por Guipúscoa. Marqués non lle fixo ben...

“Pamplona-Iruñea bat mula eta kridiatu eta, gero Navarra-reino konfines pasa, Guipúsikoa entrei na provincia de Guipúscoa, que aínda que é un país barato, é moi regalado e ameno de arboledas. Bigarren eguna eta berriro ere nire bidaian, baina ez zuen txokoa bera, baina ez zen o meu sufritu eta nire barrantzaren kobara, ez zen geroa egin eta berba egin zen, baina ez zuen txokoa, baina ez zuen txotxo bat, baina ez zuen txotxo bat egiten zuen, baina ez zuen txotxo bat, baina ez naiz, barkatu bat ere, baina bai, bai, baina bai eta bai, baina bai, baina bai, baina bai, baina bai, baina bai, baina, baina bai, baina bai, baina bai, baina bai, baina, baina, baina bai, baina bai, baina, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina, baina bai, baina bai, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina bai, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, baina, Baina, erreinetan eta señorioak eman dit kosta laguntza asko, berrinak eta calidade-damak dira, Zagardoa andrea, Real Manzanares anderean marquesa, baketik laguntza eman eta oinez eman, bide batez beste bide bat, calzones askatuak izan gaitezen, 20..”

Na páxina web do Centro de Documentación do Museo Sagardoetxea de Astigarraga atopamos o artigo que fai referencia á novela picaresca, escrito por Iñaki Berrio nO Diario Vasco o 28 de xaneiro de 1999. Está recollido no apartado da hemeroteca, xunto con artigos de decenas de xornais e revistas, entre elas ARGIA. Así mesmo, o centro de documentación virtual recolle fotografías, vídeos, referencias e documentos de libros que se atopan no fondo de Sagardoetxea, documentos científicos, de hai séculos, sobre cuestións relacionadas cos manzanales (transaccións, contratos, impostos, xuízos...), entre outros. Todo este material está a disposición de investigadores, sidreros, estudantes e cidadáns que atraen a cultura da sidra, xa que, ademais de recompilar e organizar o patrimonio, o museo ten como obxectivo a súa socialización.

Primeiras citas escritas

En total, o centro de documentación conta con 46.956 fotografías, 188 libros, 431 vídeos, 14.250 artigos de prensa e 3.070 documentos, segundo explica Leire Alkorta, responsable de comunicación do museo Sagardoetxea.

As primeiras citas escritas sobre os manzanales de Vasconia, así como sobre a bebida similar á sidra (curtas de mazá cocidas diluídas en auga e mel) chamábase phitarra. Tal e como recolleu o lingüista Koldo Mitxelena no seu libro Textos arcaicos vascos (Textos arcaicos vascos), publicado en 1964, os primeiros escritos que fan referencia á produción de sidra datan do século XI. A máis antiga é a do 17 de abril de 1014, escrita en latín, que fai referencia a unha doazón de terras realizada polo rei Sancho o Maior de Pamplona ao mosteiro de Leyre. O texto enumera, entre outros, os manzanales desta parcela de Gipuzkoa.

A transcrición deste escrito é a máis antiga do centro de documentación do museo. Recollido nunha publicación da institución Príncipe de Viana. Ademais dos documentos, Alkorta dinos que hemeroteca e fototeca son “de gran valor”. Hemeroteca, porque as noticias desde 1874 proporcionan información de primeira orde sobre a evolución do sector. E Fototeka, porque entre as fotografías hai algúns de gran valor histórico, como os dalgúns caseríos desaparecidos en Astigarraga ou os do primeiro Sagardo Eguna, o Día da Nova Sidra, a Colleita de Mazá, as experiencias turísticas… Entre os vídeos destaca o realizado antes da demolición do caserío Erbitegi-Etxeberri e a recreación das sidrerías de principios do século XIX.

Sidra elixir do diaño

A partir do século XI, cada vez son máis os documentos nos que se mencionan manzanos, sidras e lagares, a miúdo da man de peregrinos que percorrían o Camiño de Santiago. Polo porto de Ibañeta, desde Luzaide a Roncesvalles e desde alí cara a Pamplona, como fixo o monxe benedictino Aymeric Picaud no século XII. En 1134 escribiu un manuscrito en latín Codex Calitxi inus ou Ábaco Sancti Jacobi, unha especie de guía con observacións sobre o Camiño de Santiago. No libro menciona a Basclus (hoxe habitantes de Iparralde) e Nauarrus (de Hego Euskal Herria). Nunha pasaxe di que as terras das Landas eran pobres, pero non nunha linguaxe incomprensible falábase da rexión onde vivían os Bascli, cos seus bosques e portos, onde non había viño, pero si abundante mazá e sidra.

O monxe Aymeric Picaud falaba no manuscrito dos “costumes salvaxes” dos vascos, e o paso dos séculos non fixo que esa imaxe se dese á vista. En 1609 o inquisidor francés Pierre de Lancre foi enviado a Lapurdi. Escribiu que os seus habitantes estaban encantados, eran pecadores que descoñecían a existencia de Deus. Para el, o froito do pecado era a mazá, que a levou á perdición en Adán, e a sidra, elixir do diaño. Como era o que bebían os vascos, o cazador de bruxas estaba convencido de que as persoas tolas foran posuídas polo diaño e tiñan que adquirir experiencia.

En once escritos máis se mencionarían o manzano e a sidra, en textos de fantasía ás veces moito máis formais en trámites burocráticos. “A palabra ‘sidra’ con grafía en eúscaro é moi moderna”, afirma Alkorta. “Non debemos esquecer que o 99,9% destes documentos están escritos en castelán”. No centro de documentación, con todo, hai unha chea de materiais en eúscaro; merece a pena saltarse na web, xa que garda bonitas pezas.