O mozo relevista Xabi Torres Letona e a súa filla Mirentxu Mendikoa, Mariezkurrena, uníronse á entrevista que tomou forma de faladoiro, e a pesar de reunirse coa escusa para falar de mazá, volveron á mesa outras moitas cousas: a vida de outrora, as pasaxes dos seus irmáns en América, os alemáns que buscaron o ouro en Baztan, o queixo, o gusto e a tarde......... A pesar de que ao principio lle custaba capturar a fala rápida do Baztán de Pello, o oído afaise. Ademais do xornalista, Xabi e Mirentxu pregúntanlle.

Aquí naciches e creciches en casa Batzabalea de Arizkun. Como era esta zona na súa mocidade, era moito manzano?

Pello de Mendi: Para cando eu crecín e empecei con mazás, todo estaba moi cambiado, era resto o que quedaba. Nas mazás caían manzanos, todo descompúñase. Finalmente perdeuse esa necesidade da mazá anterior, xa que a primeira mazá e a castaña eran a base da alimentación nestas zonas. Naquela época comíase unha gran cantidade de mazás asadas, que se queimaban en economía e pousábanse para racións. Alí non había bromas! Agora temos de todo, pero entón, nos anos 1950, non había ousadía [prosperidade]!

De onde che interesou a ti o manzano?

P.M.: Deime conta de que estaban moi envellecidos e que se estaban deixando a dar a mazá. Pensaba, ‘aquela antiga mazá…’, pero faltaba, en ningures! Outro, ao ano seguinte, co vento, igual, o mesmo, perdido! Entón empecei a pensar, por que non plántome eu e meto as mazás de aquí? Golden, reinetas e eses eu non quería entrar, eran industriais e eran. O mellor é golden ou reineta...” (o mellor é golden ou reineta é o mellor é golden ou reineta), de aí a xente. As clases de aquí pérdense e pérdense! Por iso empecei.

Vostede tiña a preocupación de perder esas antigas mazás que vostede coñece...

P.M.: Si, a primeira que me deu pena sabes cal foi? San Juan vermello. Había un arbol ttar aquí preto, púñase moi vermello, comía cando viña coas eguas e, “si unha mazá doce!”. Un ano despois non lle botou o vento, e adeus! Eu era novo e entón empecei a darme conta cando faltaba aquela mazá que me gustaba. Díxenlle a Juan Kruz que lle dixese canto antes que mazás eran, porque ás veces ouvía os nomes desas mazás, pero non as coñecía, e para coñecelas había que metelas canto antes. Queres un manzano? Pois necesitas saber! Como xa sabes, colles tempo, metes outra planta, inseres...

Incluïades as variedades ao pé da base de mazá?

P.M. Zenbauk bai, baina beste batzuk ez. Sabes o que pasou aí? Nos séculos actuais queremos que se faga canto antes e a base de mazá necesita esperarse entre seis e sete anos. A min, entón, interesábame empezar a dar canto antes, para coñecer que mazás eran as que recollía. Embebidos noutras plantas, comezaban a aplicarse para tres ou catro anos e… “Aiba! Esta é unha mazá así e estoutra é así…”.

Xabi Torres: Hai uns pés que empezan a dar a mazá inmediatamente despois do seu enxerto, case un ou dous anos, pero estes manzanos duran cinco, oito ou dez anos. Hai outros que crecen máis lentamente, pero que duran quince, vinte ou trinta anos. As plantas injertadas na base de mazá van manchadas de manto, aínda que algunhas poden durar até 100, 150 ou 200 anos. Fanse grandes e fortes árbores.

E, vostede falaba antes de que ao final conseguiu o vermello de San Juan, ou se perdeu?

P.M.: Unha vez pastando ás eguas, nun carballal, vin alí os dous manzanos feitos, e por curiosidade, a ver que eran... un era salvaxe e o outro o vermello de San Juan. Xa non se vía ese manzano, e eu non tiña enxerto! Había aquí dous irmáns carpinteiros, e dicíalle a un deles: “Ten algunha forma de incorporalo?”. Introduciuno, colleuno, e eu reuniuno despois. Sabedes de onde chegou esta mazá que recentemente foi sometida a probas xenéticas? Acabo de decatarme… De Rusia! Ja, ja, ja.

Algúns tipos de mazás autóctonas chámanse vostede mesmo...

P.M.: Claro, que teño que facer! A mazá iduzki, por exemplo. Sabe por que inventei ese nome? Trátase dunha mazá jabal, típica da Gartzabal, pero coa pel amarela e a liña vermella, moi bonita… as liñas vermellas que saían cara ao sol, e por iso chameille!

T.S. : Si, e a outra, Ixursagarra, non a tomou Aritzakundi?

P.M: Iso non é a mazá Negu? Saímos dunha borda de aquí e metémonos na horta. Denomínase augada por vertedura, do mesmo xeito que o salgueiro. É unha mazá tenra, pero cando se goza é boa. Aquí había máis, e unha vez falando, “pero non é esta mazá Negu?”, “Non, é Ixursagarra!”. Démonos conta de que é a mesma mazá, pero periodicamente dánselle dous ou tres nomees.

T.S. : Si, e ao revés ás veces, porque hai quen utiliza o mesmo nome para unha mazá diferente…

P.M.: Iso mesmo pasoume con Burdintx. O meu pai sempre foi Urtesagarra arriba, Urtesagarra abaixo… e unha vez un pobo levoume a ensinarme mazás á súa casa e preguntoume: “Coñeces estas mazás?”, e eu si: “Cantos che din Burdintxe e outros Urtesagarra”. Usábanse dous nomes para unha mazá! Bo, para min Urtesagarra é outra, pero a xente utilizaba o mesmo nome para ambos.

T.S. : Outro é o aguinaldo…

P.M.: Si, pero o egonsagar non é unha clase de mazá, é unha característica dunhas mazás concretas. Son mazás que duran, duran moito tempo. Por exemplo, o Burdintxe está longo e a mazá Negu tamén. Esas son os cogomelos. Moitas veces as follas pérdense máis fitas que as mazás!

Con quen aprendeu vostede de manzanos, Pello: coidalos, vacinalos…?

P.M.: O meu pai sabíao, el incorporábao ao raio e así aprendín a ver. Recordo que a primeira vacina que fixen foi aquí, na horta, e non no pé, na parte alta, nunha rama! & '97; O fungo era para o meu pai, si a min non me collía ben porque se estragaba. Polo si ou polo non… e así fun nunha rama e colleu! Ademais, non chegaba ningún corzo! (risas). Unha vez apresas, logo falo ti mesmo, sáenche uns, outros quizais non… pois se aprende de ariz!

Como se realiza o proceso de inserción?

P.M: Primeiro salgue o enxerto, un ramal que saíu ao ano.

T.S. : Pello dime a min como sacar o enxerto: córtase, rodéase cun pano húmido e métese baixo terra, e aí mantense durante quince días porque queremos que o enxerto estea durmido. Queremos que o fungo a injertar estea máis aceso que o enxerto, e cando empezo a quentarse ou acenderse… taca! O pé fai a vacina e acende o enxerto.

E de onde aprendeu vostede, Pello, ese método?

P.M.: Eu non inventei nada, iso sempre se coñeceu. É frecuente darse conta das cousas. Quizá leas moitas veces, pero tes que darse conta das cousas, ser observador, si non non che decataches da deusto.

Mirentxu de Mendikoa: Si, e esa é unha das cousas da natureza do seu pai, que ten outra forma de mirar, el dáse conta de moitas cousas que os demais non somos conscientes.

Até agora só falamos de manzanos, pero supoño que moitas outras plantas e árbores tamén recibirían esa mirada especial, non? Interésache desde pequeno?

P.M.: Cando eu tiña un nove anos, había ao redor das merendadas (viveiros), e unha delas introduciu dous ou tres mil plantas de carballo cerca para vendelas en tres anos. El ensinoulle ao neno de nove anos que era eu como cortar os ramitos: “Deixa o do medio, o dos susurros, e curta alén”, explicoume. Aí entroume a afección! Os xoves tiñamos as tardes libres da escola, e alí íame a brotar, o clax-klax-klax… pensade que eran miles!

M.M. : Unha bonita historia. Na actualidade este carballal terá uns 60 anos, algúns dos cales aquí tamén se plantaron na nosa casa. Pois ben, hai pouco o vento derrubou un, e como imos renovar o tellado, aproveitamos a madeira do carballo para entrar na nova estrutura. É bonito que o meu pai vexa todo o proceso: agora temos madeira de plantas plantadas de neno no tellado da casa, pechouse o ciclo.

Dicía que compartía co seu irmán a afección polas árbores…

P.M.: Si, eu e o meu irmán, a afección. O meu irmán era sacerdote e foi misioneiro a América, cara a Massachusetts, pero viña de verán e un día fomos a Bertiz. Alí, mirando ás árbores, ocorréusenos: “Joño, si fanse aquí tamén se farán en casa!”. O meu irmán díxome que me ía a mandar sementes de América, que eu quería, e empecei a pór árbores na borda de Aritzakun: hai secuoyas, cerdeiras xaponesas, cedro vermello, abeto de Afganistán, piñeiro da India, cedro de Líbano, abeto de Sitka, ciprés, pantano ciprés… hai unha hectárea cultivada.

E a xente próxima entendía a súa afección, que lle dicían?

P.M.: Ja! Non tiñan nada que dicir… eu cría que os gardas forestais íanme a preguntar, pero non, ninguén viño. Seguro que faltaría interese. Nun tempo non había présa actual, cando a xente o plantaba, sabe o que dicía? “Alguén se vai a atrapar!”, non pensaban “Si eu non vou plantar…”. Iso é un erro. Pero a xente de agora non o entende. Para que?, preguntan. Esa mentalidade de outrora perdeuse do todo.

Pero un día Xabi e a compañía aparecéronlle con ganas de darlle continuidade. Que pensaches? Porque vostede tamén tivo a preocupación de perder o que gardou…

P.M.: Eu sempre pensei, “dentro de 20 anos aparecerá alguén!”. Si, sempre pensei iso. “Eu vou, pero alguén vai seguir”. Como ti (dirixíuselle a Xabi), si algunha vez telos, igual non seguirás ti, pero haberá alguén máis, e ese saber que ti aprendiches pasará a outro. Si, si, sempre pensei iso eu, e mira, apareceron!

E vós, Xabi, por onde chegastes a Pello movendo?

T.S. : Eu no 97 empecei coas clases de txalaparta cos Larralde, e de aí coñecín o kirikoketa: é unha variante da percusión vasca, collían os pesones para tocar a mazá e facían música sobre a patsola con ferramentas de traballo. Aprendemos a dar valor ao local, a relacionarnos co traballo instrumental. Aquí había unha antiga casa con lagar, e tamén empezamos a reformala, que posteriormente se converteu en sede do noso grupo cultural, o Gamoniarre. Pénsese, antes non sabía que aquí se facía sidra, pero fíxese até onde están os nosos edificios e os baseados nesa historia. Unha mazá conta atrás. Así, desde o kirikok coñecemos o cancionero, a arquitectura, os papeis, a historia… e tamén coñecemos xente como Pello.

E aos poucos van tomando a súa substitución…

T.S. : Si, menos mal que aínda hai xente así, que che fai ver o valor de todo isto. Estes tiñan un gran coñecemento por estar en contacto coa contorna. Ao final pérdese un manzano e pérdese un saber e un valor acumulado durante séculos. Agora é o momento de evitalo, porque, doutra banda, quedan ‘os últimos mohicanos’ como Pello, algúns últimos ecos, que en moitos casos só están en papel… A xente preocupouse normalmente do seu achegado: en Gipuzkoa interesáronse por alí, en Asturias por igual… Pois, Baztan ten un gran saber acumulado que non é do seu interese e que se perde da realidade mundial. Por tanto, basta con adquirir cada vez máis coñecementos, coñecer mellor as cousas próximas e ter as formas de conseguir o pan o máis cerca posible. Mellor non perder todo isto, si non, entón si que estaremos chatarreando neste novo mundo…

-----------------------------------------------

TERTULIANOS

Pello Mendikoa Maritorena

Nado e criado en 1949 no caserío Batzabalea de Arizkun. Desde a súa infancia tivo interese polas plantas e as árbores, e entre outras cousas, traballou para manter vivas as vellas variedades de mazás do Baztán, vacinando aos manzanos que estaban a piques de morrer e librándose da súa perda. A súa actividade e o seu mimo non se limitou ás mazás, aínda que si plantou ao redor da borda numerosas especies de árbores singulares traídas de fóra, coa idea de ‘Si pódese facer en Bertiz, por que aquí non?’. O mapa de gps das vellas árbores da zona teno na cabeza e dálle a Xabi Torres coordenadas para árbores que xa non é capaz de chegar: “No muro traseiro da borda X de Lekaroz hai unha cerdeira moi especial…” ou “Na Casa Z teñen pera silvestre ou bágoa…”.

Xabi Torres Letona

Nacido en Elizondo en 1981, comezou a penetrarse no mundo da mazá baztanesa a través da asociación cultural Jo á Jo e Kirikoketa, sendo moza. Durante estes anos traballouse na remodelación do lagar de Gamíbar, así como na recompilación de coñecemento e coñecemento sobre a mazá autóctona, un importante patrimonio do Baztán. Foi nese camiño con Pello Mendikoa e outros da xeración anterior, iniciando unha bonita relación. Recentemente constituíu a cooperativa Eztibeltza e tomou a substitución da sidrería Larraldea de Lekaroz xunto a varios membros. “Quixemos dar sentido ao que fixemos até agora”, di. A cadea non se interrompeu e é especial que a transmisión intergeneracional traspase os lazos familiares.

Mirentxu Mendikoa Mariezkurrena

A filla de Pello, unha persoa que fixo de ponte para unir e enriquecer o diálogo e preparou un saboroso bocado. Aínda que di que non seguiu o camiño do seu pai, é evidente que durante estes anos prestou atención e asumiu o apreso e recibido del.

-----------------------------------------------

MAZÁS BAZTANESAS

Torres recolleu as variedades conservadas por Pello e colleitadas a outras, todas elas cultivadas na mazá da súa caserío, marcando nun mapa a cor cada unha delas, de onde procede e quen procede. “Apuntade que variedades temos!”, di Pello. Aí vai a lista: San Juan Blanco, San Juan Rojo, Amabirjinagarra, Mazá Anis, Mazá Iduzki, Gartzabala, Burdintxe, Eztigorria, Eztizuria e Eztibeltza (a esta última denominación tomou a cooperativa de Xabi e compañía), Ixursagarra, Mazá Negu, Murcipral, Oreña, e Murcimarrón, Oreña, Oreña, Oreña, Oreña, Morcego de Morcego de Morcego de Morcego, Orillo, Orillo, Orillo, Orillo, Orillo, Orillo, Raíña de Oruca, Oruca, Morcego de Oruga, Oruca, Raíña de Raíña de Oruca, Oruca, Oruca, Morcego de Morcego, E engade Torres: Narbarte vermello, A mazá de azucre, Irasagarra, Enaburua, Idaborro vermello, Buztinaga vermella, Iputzenea, Xuburu, Indatxipia… “Estes últimos levan o nome das persoas ou lugares que nos deron os manzanos, pero bo…”.