Aspecto dun caderno en formato A4 enteiramente en branco e negro: fondo en negro, Maio e número de exemplar en branco e unha ilustración entre ambos. Así se publicou o primeiro número no primeiro trimestre de 1982, e tras 40 anos, segue tendo o mesmo aspecto: un precisión minimalista, simple, sen furfuria. No prólogo de 1982 podíase ler: Unha revista, a nosa. Hai cousas, de todo, en eúscaro, talleres. A nosa literatura. Literatura, para que? Porque non pasaron sós as nosas familias para que
as vivamos. Amor, traballo, tristeza e montañas, esperanza e felicidade dunha noite en eúscaro. Esperamos que os
nosos sexan en eúscaro.
Literatura para nós. Non mortes, para investigacións frías e para os seus expositores con cinzas. Para a
literatura viva.

Unha vintena de persoas reuníronse ao redor do primeiro número sen imaxinar que esta aventura literaria levaríalles até aquí, respondendo á gomita de Luzien Etxezaharreta e Itxaro Borda. Dous escritores que até entón non se coñecían demasiado se puxeron entre as dúas preguntas “Quen escribe en eúscaro?” e formaron a lista. Ademais dos dous que non teñen que presentarse, Auxtin Zamora, Jon Cazenave, Jean-Louis Davant, Daniel Landart, Aurelia Arkoxa, Henriette Aire, Emilio López Ribadán Beltza, xa que a morte do defunto Cascabel de Aberaut Etxaintzi trasladouse este ano. Reunímonos con Etxezaharreta e Borda na sede de Maio na rúa Passemillo de Baiona, cunha tarde chuviosa e fría de novembro, agradecendo
que Etxezaharreta traia café quente no termostato. A sede está chea de cartón con revistas de 40 anos. Consciente da riqueza que lle rodea, “eles son numerizados, non?”, pregúntalles o inquietante xornalista que todo representa un incendio. Non responderon con claridade –un non, outro parte si–, e esa angustia asociouse á lista de preguntas no fígado.

Na década de 1980 había xente que escribía en Lapurdi, Baxenabar e Zuberoa, pero de forma illada, escribindo columnas ou artigos nos medios de comunicación: “Ao final eramos moitos, pero non era un punto de encontro”. Creouse Maio para cubrir esa carencia. Tamén foron moi poucos os libros escritos en eúscaro. Etxezaharreta lembra que no curso Langue, littérature et civilisation basque [Lingua vasca, literatura e civilización], organizado pola Universidade de Bordeus, ofrecíanse libros en eúscaro: “[Pierre Narzen] Kattalinen kontuak, Xaramela, Otsobi alegiak, Toer-Lafitten hiztegia, case ez zen liburu euskaraz. Borda di que proceden dunha terra nullius. Esta terra foi frutífera, cun total de 74 exemplares e 190 libros publicados durante catro décadas.

No epílogo da primeira revista podíase ler que nós non queremos o ‘compost’ doutra linguaxe. Aos tímidos e á minuciosidade dos extremos non temos nada que errar: o futuro, que só se fai facendo… Percorreron o camiño en eúscaro: “Que é unha lingua que non ten literatura? Así non se pode vivir. A literatura trae moitas cousas”, asegura Etxezaharreta. Tamén se publicaron en francés algúns, seguindo o espírito de liberdade que teñen na súa base, “coa liberdade de difundir as obras dos seus amigos”.

Baséanse na liberdade e no compás. Nos temas tratados traballouse moito: “Non queriamos mostrar unha Euskal Herria bonita, non queriamos folklorismo; queriamos mostrar Euskal Herria coas súas feridas e as súas dores”, dixo Borda. Tamén se reflicte na diversidade de xénero afundida e nos dialectos que podemos orixinar. A súa longa ausencia da lóxica das subvencións e o seu sinal nun enfoque puramente comercial relaciónanse con iso: “O diñeiro gastado nunha estrutura comercial ten que ter resultado, ten que pagar aos traballadores... é outro sistema, nós non o somos”.

“Moitas fantasías e poucos fondos”, explica Maio Piarres, fundador euskaltzale do semanario Lafitte Herria, cuxo primeiro número inclúe unha entrevista a Lafitte. Ao formar parte dun cura, a crítica foi considerada como unha flor. Pero Etxezaharreta advirte a Borda de que Lafitte cambiou a súa mirada co tempo: “Estabamos sós no noso tempo, vós sodes un grupo. Viva vostedes”, confésalle nalgún momento o que era Lafitte.

O primeiro número da revista tivo moito éxito: tiveron que imprimir 500 exemplares e sacar unha segunda edición. “A a nosa era froito do movemento dos vascófilos e foi ben vista”. Con todo, a elaboración da revista literaria esixía moitas implicacións: “Eramos cinco ou seis para facer todo; os guhaurs picabamos, maquetábamos, levabamos a unha imprenta, faciamos metas, distribuïamos, vendiamos… De escribir a ler”.

A pesar de que a paisaxe literaria de 1980 era pobre, o ambiente político estaba a gallarón: levaban pelexas polas ikastolas, apareceron as primeiras radios vascas, os campesiños tamén decidiron formar o sindicato ELB, a loita pola liberación era tremenda e a represión dos estados era brutal con asasinatos e detencións do GAL. Que dicir da ditadura franquista en Hego Euskal Herria. “Evidentemente, a literatura de loita non era suficiente, pero, con todo, creo que a literatura tiña o seu lugar e menos mal que tiña ese lugar”, di Borda.

En todas as capitais de Euskal Herria, a década de 1980 era época de revistas literarias: Susa en San Sebastián , Ttu-ttua en Bilbao, Korrok en Pamplona e Kandela en Vitoria... Maio sumouse ao mapa literario.

En 1981, François Mitterrand gañou o escano do presidente francés, situando á dereita na zona dos perdedores, “Con Mitterrand había un forte movemento cultural, as cousas estaban a cambiar, e pensarase o que se quería, pero pasou como unha liberación”, lembra Borda.

A partir de 1984 comezan a publicarse libros, iniciándose coa poesía A vida de Borda. Os dous entrevistados están de acordo en que se Maio non fose o caso, a maioría dos libros non se publicarían. A tradución tamén tivo o seu lugar, xa que ambas teñen como ponte entre diferentes linguas e mundos literarios. Supoñamos que Este amor (Cet amour) do gran Jacques Prevert está traducido ao euskera no primeiro número de 1982.

Un laboratorio para quen queira

“Era un espazo de formación, podiamos ver como a xente collía o texto: foi un laboratorio para nós”, di Borda. Moitos deron o primeiro paso nesa praza, pasando logo a outras editoriais ou a outros ámbitos, como o eúscaro, a investigación, o xornalismo... Desde os seus inicios, as escritoras tiveron un lugar importante en maio, que non é para o País Vasco Norte tradicionalista dos anos 1980. Como exemplo, Mayi Pelot, un dos pioneiros da ciencia ficción vasca e Marijane Minaberri.

Escribir non é un proceso fácil, é un traballo que esixe tempo e neste exercicio tocar unha rede vale ouro. Teno claro Etxezaharreta: “Se quen ten a potestade non ten aprecio, respecto ou complicidade, non o escribirá. É difícil escribir, non é algo que se crea inmediatamente, por iso é moi importante ter un grupo ao seu ao redor”. Este é o papel que cumpre Maio.

Tamén hai xente nova, escritores recentemente iniciados neste “laboratorio”. Entre eles atópanse os bajonavarras Amaiur Epher e Xan Idiart. Epher publicou o seu primeiro libro Profeten iruzurra con Maio no ano 2021; e Idiartek publica os seus contos na revista (coa editorial Elkar publicou o ano pasado o primeiro libro Teresa mendekua). Ambos consideran imprescindible este espazo literario do País Vasco Norte: “Hai diversidade, as portas abertas ao funcionamento son abertas a todas as persoas e iso é o que se agradece”. Engade: “Ten un lado anarquista, ese espírito de guhaurk gústame moito”. É consciente da implicación que iso implica: ter que ir de feira para presentar o libro. Lembra o libro como unha experiencia que amou o intercambio humano. Idiarte tamén ve a Maio como un “jerez” e unha “oportunidade”: “Eneo é unha xantza porque non podo deixar de ver o tempo de escribir e non sempre o tomo. A petición de Luzien [Etxezaharreta] para a revista sérveme para porme a traballar e gozar da actividade”. Ambos destacan a extensa achega de Etxezaharreta: “É un apaixonado da literatura, cun gran coñecemento e xenerosidade”, segundo Idiart.

Tendo en conta o grao de compromiso que esixe unha asociación, o feito de habelo feito a partir dos 40 anos é moi diverso. Como non podía ser doutra maneira, Etxezaharreta e Borda miran ao futuro: necesitan mans para coller a testemuña. Engádense novos nomes ao índice da revista, o que lles garante unha parte da serie. Implicación? O “apoio” recibido tamén o pon de manifesto os dous novos escritores que, tanto á hora de escribir como á hora de publicar o libro, considérano imprescindible, pode pensarse que os novos escritores de hoxe e de mañá tamén van realizar a tarefa de manter a rede completa. Farase constar. Con todo, asociáronse á nova década co aire de esperanza que supón Maio.