"Coidade Álava como se merece" foi o escudo da final. A sétima filla está sempre apagada?

É triste ter que dicilo aínda. Nós tamén tivemos unha inferioridade complexa. Outro proceso a seguir é a elaboración da autoconfianza. En calquera caso, eu diría que “coñezades Álava” máis que vixiar: habería que coñecer Álava máis aló dos prexuízos. Alguén se sorprendería cos datos sociolingüísticos, segundo os datos de coñecemento e uso das capitais. Ao mesmo tempo que nalgúns lugares o eúscaro está a retroceder, en Álava o proceso de recuperación foi enorme, iso está nos datos. Hai algo que reflexionar e aprender.

A que se debe a recuperación?

Da covardía dos nosos pais e do gran auzolan. Non só recibimos a lingua en Álava, senón tamén a conciencia, a adhesión á lingua. Isto inflúe á hora de elixir como convivir ou relacionarse con outras persoas aos 17-18 anos; os mozas alaveses e alavesas euskaldunes recibiron esa conciencia e non podemos perdela, temos que seguir transmitíndoa. E logo hai presbicia dos demais: temos moita conciencia dos asuntos afastados, pero non vemos o mesmo.

Es un gran referente na produción de bertsolaris en Álava. Que recibiu e que deixou?

Gran apoio, agarimo e empuxe. Tamén a mochila: non sei si recollina ou a tomei eu [risas]. Fun cargando a mochila con soños, proxectos e responsabilidade. Naquela época en Álava non había escolas de bertsolaris nin prazas culturais. De mozo atravesaba Álava en autobús coa mochila. Coñecer as realidades de Álava foi moi enriquecedor. Deixamos moitas pistas de pan no auzolan, e hoxe en día hai escolas de bertsolaris en trece pobos, cada ano hai ao redor de 150 alumnos no canto, hai un campionato intercuadrillas de Álava... A pesar de pasar por encima da pandemia, existe un ecosistema que se alimenta.

Cres que o bertsolarismo abriu o camiño ao eúscaro?

En Álava hai moitas zonas castelás, pero tamén fóra dela. Nos pobos que consideramos vascos cada vez hai máis zonas castelás. O bertsolarismo foi da man co proceso de recuperación do eúscaro en Álava. Aquí desapareceron as ikastolas, os euskaltegis, as actividades culturais… E o bertso sempre estivo presente. En 1982 créanse as escolas de bertsolaris de Vitoria e Ayala. Desde entón, o bertsolarismo e a cultura vasca han estado en constante intercambio. O que achega o verso é un espazo de goce para vivir en eúscaro, atractivo para os mozos, que é totalmente diferente, porque en xeral falta. A nosa cadea é o espírito de ser euskaltzale, creador e novo. Os bertsolaris (polo menos de memoria) somos “perpetuos” porque estamos na praza xogando e conectando coa xente, e temos un espírito traveso.

Que obras non ven no faiado do bertsolari?

O bertsolari deberá ter cargados os caixóns para lanzar o bertso de súpeto. Desde o vivido e o visto vas construíndo o teu propio pensamento, descubrindo as présas creativas. Estás continuamente observando ou xerando ideas de forma involuntaria. Ser creativo é unha actitude de dar e recibir, como na cama.

A que e que che gustaría cantar?

Gustaríame que a miña avoa fose bertsolari, ademais activa. Recordo á miña avoa, moi activa na residencia de anciáns (organizaba teatros, participaba na coroa…). Non sabía euskera, pero moitas cancións vascas si. Foi un gran referente para min. Así me vexo: mesturando recunchos, sen vergoñas nin filtros, dicindo o que quero co postizo e a saia vermella.

Estreaches o 'Kilimaterio' en Llodio. Que é?

É un traballo sobre o ciclo de mulleres. O climaterio ou kilimaterio é o fin de ciclo, cando perdemos a posibilidade de crear ou dar a luz. Non hai recoñecemento até chegar á menopausa, aínda que é moi importante hormonalmente e mentalmente. Por iso reunímonos co monologuista Kaitin Allende, Irati Anda, Iratxe Ibarra e eu. O obxectivo é rirnos de nós mesmos e reivindicar que as mulleres podemos ser moi produtivas a partir dos 40-50 anos. Mesmo a partir desa idade son as mulleres as que máis consomen a cultura vasca. Son moi activos e eu admíroos. O climaterio é un momento moi enerxético, como saír da rotonda e tomar o camiño correcto. Temos que levar a estas mulleres ao escenario.