Chama a atención o texto que abre o libro: conectaches o primeiro tomate da horta e a maternidade. Como xorde este conto?

[Ri] É verdade que non é algo que se espera e por iso a primeira narración pode ser un pouco para romper esquemas. Esta historia ten un punto de partida real: fai uns catro anos empezamos a facer a horta, puxemos os tomates e cando vin crear a primeira sentín a emoción do cristo. A unha cuadrilla, que era nai, díxenlle: “Agora entendo o que sente ao ver a primeira ecografía”. Para el o comentario foi un pouco irritante, porque comparei á súa filla cun tomate, pero... para min foi un momento marabilloso, e de aí escribín a historia. Noutros libros non o fixen, pero nisto tiven que tomar unha decisión consciente cando empecei a escribir, sabía que quería escribir unha serie de narracións ao redor das nais e metín este conto desde o principio.

Ademais deste conto baseado nun feito real, en Amez aparece o tipo de xente que moitos de nós podemos coñecer.

Todas as historias teñen un punto de partida concreto e moitas teñen un punto de partida real, aínda que todas son ficticias. Tamén buscaba iso, demostrar que nesta vida real non hai ninguén perfecto, e por iso ninguén é peor. Pero si, neses contos están a miña nai, a miña avoa, os meus amigos... persoas reais, aínda que aparezan moi maquilladas e tomen como base un pequeno suceso desas persoas.

Aínda que a maternidade aparece en todos os contos, aparece articulada con eixos moi diferentes. A historia dunha nai que matou ao seu fillo, pero tamén do racismo.

Dixen que estou a falar do tema máis universal neste libro, porque todo o mundo ten unha nai recoñecida ou non. E hai unha superstición que di que cando unha muller é nai é só nai. Pero esta muller segue sendo unha persoa, coas súas afeccións, coas súas fobias... a maternidade formará parte da súa ser, pero moitas outras partes compona. Entón, é imposible escribir sobre unha nai sen falar doutras cousas.

Precisamente nesta historia hai tamén unha autocrítica á nosa sociedade e aos nosos estereotipos. En canto á maternidade, hai decálogos para dicir que é bo e que é malo, pero temos cousas ao redor de todo: que é aceptable, que bos somos de aquí, que os de fóra non son tan bos, pero algúns son mellores... E ao final son unha boa escusa para mirar e reflexionar á sociedade.

No conto Antonina ficcionas os últimos momentos da vida de Rosa Luxemburgo. Que lle interesou da súa vida como material literario?

Cando lin Mulleres, raza e clase [Elkar, 2016] de Angela Davis, vin como Luxemburgo reivindicaba a “folga de natalidade”. Iso atendeume, nunca me ouviu, e xa estaba a empezar con este proxecto. Logo lin as cartas do cárcere a Sophie Liebknecht e empecei a profundar na súa vida. Coñecíao como unha figura histórica, pero se Rosa Luxemburgo non reivindicase esa folga de natalidade, eu non crearía esa historia. A súa tese respecto diso é moi interesante, por que unha folga, que cadea cortaríase. Non tivo moito éxito nin sequera nos seus círculos políticos, pero se te pos a pensar, o que reivindicaba é absolutamente lóxico. Ademais, Luxemburgo nunca foi nai, foi unha decisión consciente para ela renunciar á maternidade, unha forma tamén de falar de maternidade. Hoxe fálase máis diso, pero aínda ten os seus tabús.

Non é a única muller que sufriu persecución política no libro, outro exemplo é o conto Desaparecidos. Quixeches contar como a represión rompe a identidade da túa nai, ou como unha muller renuncia á súa figura maternal pola militancia?

Eu diría que é outra cousa: como esa situación, o acoso político, neste caso para crear unha nova identidade que permita a esa muller, e para renunciar a cousas que quere renunciar da súa vida anterior, incluída a súa filla. Bo, á súa filla e a toda a súa personalidade. É unha historia absolutamente ficticia, non está baseada nunha historia real, pero paréceme interesante esa posibilidade de arrepentirse e esa posibilidade de renunciar, que non poderiamos entender –e que se presenta como algo que non se entende tamén na historia–.

Algo parecido podería dicirse da decisión do protagonista do conto Perfecto: tras ter un neno, planea quedar embarazada dun segundo fillo e abortar.

Creo que se fala moito da opción de ser nai e da posibilidade de abortar, pero parece que o aborto é algo xuvenil, si quedáchesche sen querer e aínda non é momento na túa vida. Ou como algo que se fai despois dun drama, coma se só fose a decisión que toma alguén que sufriu unha violación. E no conto exponse si quen ten un neno está condenado a ser máis. Ela di que é unha boa nai, pero non quere tantos fillos, e creo que aínda non se aceptan esas cousas.

A pesar deste tipo de temas, o libro está cheo de ironía e humor.

Ironía é unha ferramenta moi útil para aflorar as nosas miserias dunha maneira máis sutil, sen doer tanto a ninguén, sen ser violenta. E tamén para rirse, porque logo moita xente vese reflectida. Por iso utilízoa bastante nos meus escritos. Moitas veces notei que cando hai que contar algo malo sobre ser nai, cóntase con moita culpabilidade, coma se estivese a facer un sacrilegio, porque en teoría debería ser “o mellor da túa vida”, e iso é coma se estiveses a traizoar. E desde que se publicou o libro, a xente díxome que se viu nalgúns contos. E ben. En realidade, a esencia das historias en xeral non é especialmente dramática, son pequenos detalles, son cousas da vida cotiá. Tamén me permitiu ironizar.

A ficción pode dar máis liberdade para tratar este tema que os libros de ensaio?

Eu diría que si, aínda que ao final do libro menciono outros libros como Contra os fillos, do escritor chileno Lina Meruane: é moi divertido, ri... e é un ensaio. Non creo que o ensaio implique unha seriedade absoluta. Igual, máis que iso, é que até agora non se escribiu demasiado sobre este tema. Para min tamén é algo sorprendente: moitas nais aparecen na literatura, pero normalmente non son protagonistas, senón nais de protagonistas, polo menos na literatura vasca. Creo que Arantxa Urretabizkaia foi a primeira que fixo protagonista a unha nai con Zergatik panpox [Hordago, 1979], e non é casualidade. Todos os escritores escribimos sobre un tema que nos interesa e é curioso que até agora non se mirou moito. E, por exemplo, Amek de Katixa Agirre non ten esa mirada nai que aparece en [Elkar, 2018], como tenta entender o que pode ser unha “mala nai”, creo que é de agradecer. Preguntáronme en máis dunha entrevista se o tema está de moda agora, e eu digo que non, que non está de moda, senón que non se escribiu até agora. E agora, nos últimos cinco anos publicáronse catro ou cinco libros e parece que non se que está a pasar. Pero na literatura vasca hai outro mil temas que se repiten e non se lles chama moda. E, por certo, a min resúltame curioso o pouco que se escribiu na literatura vasca sobre os pais, por exemplo, que poucas veces os escritores vascos han posto a mirada na paternidade.

Outro conto rechamante do libro: Monstro. Agripina conta a historia en primeira persoa, pero parece unha Agripina moi contemporánea.

Si, ademais fai referencias contemporáneas, Freud, etc. Non sei como cheguei a el. Eu creo que ao principio empecei con Edipo pola famosa síndrome dos namorados da miña nai, pero non me funcionou, e empecei a estudar, a mirar, e cheguei a Nerón e a Agripiña. Quedei moi a gusto co resultado desta historia, pero o curioso é que o papel que lles tocou entre as figuras históricas ás nais e sobre todo ás madrastras non foi moi positivo en xeral.

Nos contos Hondartza garaia e Labeak, as nais utilizan aos seus fillos en actividades perigosas, no caso do segundo conto nunha acción bélica. Hoxe en día paréceme que serían un pouco tabú.

O punto de partida de Labeak é unha historia literal do libro Svetlana Aleksievitxen Gerra non ten rostro feminino [Elkar, 2017]. Moitas nais aparecen no libro e as historias que se narran son moitas veces moi impactantes; e cando lin en concreto, rompéronseme os esquemas: imaxinar que un neno de sete anos foi enviado a pór unha bomba, e que ademais se facía a narración enxalzando iso, que non é a nai, senón outra muller do seu grupo. “Como vou tentar entender esta acción?”, foi sobre todo o meu exercicio. Hoxe en día parece inimaxinable algo que ninguén perdoaría. É verdade que cando estás nunha situación límite ninguén sabe como reaccionaría, pero ese foi o exercicio, tentar comprendelo.

E a praia alta, vouno a contar agora, porque se pode contar porque a avoa morreu: facíaa a miña avoa, utilizaba aos seus fillos no coche do contrabando. O punto de partida foi moi real neste caso: aquí o exercicio foi retroceder uns anos, cando hai que ver que non sabemos como reaccionaremos e que é capaz de facer unha persoa.

Entre os contos de maior desenvolvemento, hai outros que van directamente ao fondo. Un deles é os dentes, que conta as reaccións que se producen tras o accidente dun neno na escola.

Creo que hoxe todo termina nunha denuncia. Nós facemos todo ben e os demais son os que sempre o fan mal. E non recoñecemos que ás veces as cousas pasan por algo e que hai que asumir responsabilidades. É verdade que é un conto moi curto. Tamén no libro anterior [Iso era todo, Alberdania, 2019] escribín as historias moi curtas, e en xeral fun escribir máis tarde, pero nalgúns casos, por exemplo, o que quería contar era tan exacto, que non podía prolongarse máis. Non fago moitas descricións, por exemplo, porque normalmente non me interesa explicar como son as cousas fisicamente. Si non ten importancia na historia dáme igual que cada un imaxine o que queira. Ás veces penso que non hai que contar demasiadas cousas para contar todo. Creo que o lector é intelixente, ten capacidade para entender as cousas sen que eu teña que explicalo todo.

Para escoitar estacións ou cancións maduras (Elkar, 2013) desde o seu primeiro libro, en que cres que cambiou a túa forma de escribir?

Sinto que escribo agora mellor, con máis confianza. O primeiro libro era o primeiro para todo, coas súas cousas boas e malas, e débolle moito, aínda que agora o sinto de min aos anos luz. Pero, non sei como explicar isto... direi que na ikastola ensinábannos que tiña máis formas de escribir, que acudía máis a ese típico “inicio-solución”, e agora fágoo cada vez menos. Cada vez penso máis: “Como quero contar isto?” ou “quizais isto non é unha forma habitual de contar, pero dáme igual” e próbao. Atrévome máis coa forma, pero logo sempre hai outra cousa, é dicir, cantos se atreven coas novas formas na literatura vasca. Creo que ás veces nos falta valentía na literatura vasca a todos, non digo que sexa un problema das editoriais ou dos escritores; creo que o lector é o que menos culpa ten, porque ao final elixe entre o que hai. Tocamos moito a dicir cousas como “a novela é novela”, e a min os libros híbridos interésanme moito, pero non creo que aquí fagamos moitos deses.