A italiana Cecilia Alemani foi a comisaria encargada de encargarse da comisaría da Bienal deste ano e deu carácter, dirección e coherencia ao inmenso proxecto que se estende por dúas grandes zonas de Venecia. Ante a situación inestable actual, un tremor que se estende a case todos os ámbitos da nosa vida, a nova cosmovisión, os lugares insólitos de imaxinar e as posibilidades de repensar o mundo a través dunha práctica heteroxénea da arte. E non é tarefa fácil, porque ese xigantesco escaparate internacional de arte que se celebra cada dous anos en Venecia é sempre esaxerado e dominante, ás veces co risco de caer demasiado facilmente nas operacións efectivas. Este ano, con todo, supón un desprazamento ou un cambio de lugar: durante moito tempo reafirmabámonos no desexo de cortalo cun fío invisible.

Facer ver que se esgotou a visión antropocentrista (branca, masculina, colonizadora e patriarcal) que dominou durante moito tempo, e a invitación a vivir os mundos fantásticos de Carrington, que aflorou na Bienal deste ano, subliñou que a arte é unha ferramenta moi valiosa para imaxinar novos mundos. Para dar forma a esta tarefa, seleccionáronse obras de máis de douscentos artistas internacionais e presentáronse nos centros venecianos Giardini e Arsenal, e a maioría son mulleres e artistas que non se identifican cun xénero concreto na historia da Biennal, despois de 127 anos. Iso tamén é un principio.

Por tanto, na exposición principal de The Milk of Dreams de Venecia deste ano destaca unha visión post-humanista do mundo na que os artistas se fixan nas hibridaciones entre diferentes seres, na interacción entre o mundo natural e o tecnolóxico, dando protagonismo aos coñecementos non racionais, dando cabida a crenzas e rituais; en definitiva, abrindo de fronte as comportas da imaxinación. Todo iso adopta a forma dunha plasticidad viva (Cecilia Vicuña, Paula Precirego, Prabhakar Pachpute) que se reflicte en esculturas de gran tamaño (Gabriel Chaile, Simone Leigh), formas orgánicas que colgan do teito (Tere Solar, Kapwani Wanoyon) ou na súa contorna natural. As obras de arte das entradas aos espazos expositivos de Giardini e Arsenal parecéronme paradigmáticas: Debuxos de Elephant (Elefante, 1987) de Katharina Fritsch e do artista cubano Belkis Ayón. O primeiro sitúa a escultura dun elefante de gran tamaño, emblema do animal matriarcal, nunha elegante galería neoclásica rodeada de espellos; o segundo baséase en tradicións afro-cubanas mediante debuxos que describen unha sociedade imaxinaria matriarcal.

A reflexión sobre o corpo tamén pode verse con claridade na exposición principal. E é que debuxamos corpos mutantes e hibridados como os cyborgs, as próteses, os moldes descarnados, os bustos de silicona, as bonecas inchables de relación sexual… Ao redor deste tema poderiamos situar a obra Helmets (Cascos) do artista pamplonés June Crespo. O artista vasco une á armadura de bronce en 2020 dúas esculturas en forma de soia fabricadas en aceiro inoxidable e cerámica. Crespo leva tempo expondo a través da escultura unha reflexión sobre o corpo e a arquitectura, onde chea de roupa os ocos ou cavidades das esculturas realizadas con materiais posibles para a construción. As series de tres pezas preséntanse rodeadas de fotografías de Aneta Grzeszykowska.

Ademais desta exposición principal, os proxectos artísticos que se presentan nos pavillóns nacionais son o punto forte da Bienal. Cada dous anos, cada país presenta no seu pavillón a obra dun ou varios artistas. Os pavillóns son construcións nacionais construídas a finais do século XIX e principios do XX, nun sentido marcado polas expos universais e internacionais que floreceron en París e outras metrópolis occidentais no século XIX. Cada arquitectura permite realizar interesantes lecturas xeopolíticas da época na que se construíron, pero sobre todo son testemuñas dun esquema que responde a unha época do pasado e por iso hoxe hai que cuestionalo e reformulalo.

Son espazos de gran connotación. O español, por exemplo, comezou a construírse en 1922 e en 1954 cambiou a súa fachada barroca orixinal por unha fachada de ladrillo caravista. Na edición de 2019 presentáronse no pavillón de España os traballos de Itziar Okariz e Sergio Prego baixo a comisaría de Peio Agirre, e este ano a testemuña pasou a Cataluña coa intervención de Corrección (Corrección) de Ignasí Abuso. Aballí observa a arquitectura do pavillón e analizando os planos da época, observou que o muro presentaba un deslizamiento de dez graos respecto de Bélxica e Holanda. Por tanto, a súa intervención consistiu na rectificación de devandito deslizamiento mediante os muros que construíu no interior do pavillón. “Está desajustado. Decidín xogar coa idea da corrección e o erro, e traballar á vez con conceptos contraditorios, como: directo e virado, ou buxán e cheo”, afirmou o artista. O xesto é sutil, moi minimal e difícil de percibir, pero expón preguntas como que implica estar aliñado co resto de países? Até que punto é necesario estar desprazado? No edificio que este ano cumpre cen anos reuniu dúas estruturas nas que as luces e os pos son elementos que ocupan o edificio. Tamén publicou seis libros que veñen completar o proxecto e que poden obterse gratuitamente en varios quioscos e librarías de Venecia.

A artista alemá María Eichhorn tamén expón unha intervención no pavillón alemán centrada na arquitectura. Se o anterior era un xesto sutil, o de Eichhorn é moito máis contundente. O pavillón alemán construíuse en 1909 para albergar o pavillón de Baviera. Tratábase dun edificio exposto seguindo unha escala humana ata que 30 anos despois os réximes nazis transformáronse completamente: cubrir xanelas, subir teitos, ampliar portas… Construíron un pavillón como unha arquitectura fascista que facía temer. O artista preferiu transformar o espazo en lugar de mostrar a súa obra neste espazo e eliminou as intervencións arquitectónicas de 1938 durante a exposición. Esta operación obríganos, unha vez máis, a unha lectura crítica da arquitectura, máis que ao seu propio contido, que debe ser cuestionada porque son condicións que a miúdo se dan no espazo.

O pavillón ruso ha estado pechado este ano. Con todo, Ucraína estivo representada pola obra do artista Pavlo Makov. Holanda cedeu este ano o seu pavillón a Estonia e Cataluña tivo o seu propio pavillón no que se presentou o proxecto de Lara Flow. A Bienal de Artes de Venecia parece unha mostra da situación xeopolítica actual. Con todo, a invitación a dar paso a novas cosmovisións e coñecementos é, por encima de todo, o paso cara á esperanza dominante.