Segundo datos da Axencia Internacional da Enerxía (IEA), a enerxía primaria consumida por cada habitante do mundo en 2018 foi de 21,8 MWh de media. Con todo, segundo un estudo da Universidade de Leeds, para non exceder o límite de enerxía dispoñible de forma sostible do planeta Terra, é necesario reducir o consumo polo menos á metade, a 10,8 MWh por habitante e ano. Neste sentido, necesítanse indicadores axeitados para comprobar si estamos a reducir o uso da enerxía. En xeral, para medir o consumo enerxético dun país utilízase a indicadora "subministración total de enerxía primaria". O dato que ofrece o EIA é o que contabiliza o consumo total de enerxía que se dá dentro dun país (residencial, transporte, industria e servizos).

Este indicador non ten en conta os fluxos ocultos de enerxía, é dicir, a enerxía utilizada para producir produtos e servizos importados doutros países. Dado que os bens e servizos prodúcense nos países do Sur Global e consómense nos países do Norte Global, si non se teñen en conta os fluxos ocultos de enerxía, parece que o consumo de enerxía nalgúns países (en xeral, no Norte Global) é inferior ao consumo propio. E viceversa, que os países do Sur Global consomen máis enerxía da que realmente é, cando gran parte deste consumo utilízase na realidade para producir produtos orientados aos países do Norte Global.

Así, o indicador de "pegada de enerxía" ten en conta non só a enerxía primaria total a asignar a cada país, senón tamén os fluxos ocultos de enerxía. No estudo calculouse a pegada enerxética da CAPV e do barrio libre Errekaleor, co fin de clarificar os factores que inflúen neste indicador.

Errekaleor é un barrio ocupado na periferia de Vitoria. Viven ao redor de 100 persoas alimentando un proxecto baseado na autogestión e o asambleísmo. En 2017, por orde do Concello de Vitoria-Gasteiz e co apoio das forzas policiais, a empresa Iberdrola deixou sen luz todo o barrio. A partir de 2018, o barrio é electricamente independente grazas a un sistema fotovoltaico posto en marcha grazas á colaboración dos veciños e á campaña de crowdfunding, patrocinada pola cidadanía. Desde entón, a maior illa enerxética do País Vasco ilumina o barrio de Errekaleor.

Para calcular a pegada enerxética do barrio libre, ademais de recoller o consumo enerxético (ou consumo directo de enerxía) que se dá en vivendas e coches, recibimos os gastos económicos de 2019 de 40 veciños para calcular o consumo enerxético (ou indirecto) asociado a produtos e servizos. Naquela época participaron no proxecto 116 persoas, distribuídas en tres tipos de vivendas: 4-10 persoas ocupando un bloque completo, o que denominamos "comunidades"; 2-3 persoas nunha vivenda, o que chaman "familia" (non nuclear); e unha soa persoa ocupando unha vivenda, "individuos".

Maior consumo directo

Para unha axeitada comprensión dos resultados, convén distinguir entre o consumo directo de enerxía, tanto en vivendas como en vehículos privados, e o consumo indirecto, integrado en produtos e servizos.

De feito, cabe destacar que o consumo directo de enerxía en Errekaleor é superior ao do País Vasco e ao do Estado. Da pegada enerxética total dun veciño do barrio, o combustible utilizado en vehículos privados supón un 19%. De media, un veciño de Errekaleor consome 6 MWh ao ano en coches, máis que os heritanos do Estado español. Así mesmo, aínda que pode resultar sorprendente, o consumo enerxético das vivendas de Errekaleor é superior ao do Estado español e ao da CAPV, cun incremento do 20% e 45% respectivamente. Unha persoa consome unha media anual de 4,5 MWh, o que supón o 14% da pegada enerxética total. Iso débese ao escaso illamento das vivendas e a sistemas de calefacción ineficientes. Así mesmo, as fontes de enerxía que se consomen nas vivendas son diferentes. Mentres que no Estado español e na CAPV utilízase principalmente electricidade e gas natural, a madeira de Errekaleor é a máis utilizada (82% do consumo), necesaria para quentar vivendas. Séguenlle o butano (13%), os sistemas fotovoltaicos (4%) e o xerador de emerxencia diesel (1%).

Así, o 86% do consumo enerxético das vivendas de Errekaleor provén de fontes renovables. A súa xeración é, ademais, descentralizada, evitando as perdas de transformación e transporte das grandes infraestruturas de electricidade e gas no Estado español e na CAPV. Con todo, si todos os habitantes da CAPV consumisen a mesma cantidade de madeira que os veciños de Errekaleor, aínda que sexa renovable, a capacidade dos bosques da comunidade superaríase polo menos nun 10%.

Así, tendo en conta as porcentaxes sobre a pegada enerxética total (19% en medios de transporte e 14% en vivendas), o consumo directo de enerxía sitúase en torno ao 33%. Así, o 66% é transversal, sendo a pegada enerxética inferior á de Errekaleor, a CAPV e o Estado español.

Autogestión

Si atendemos á pegada enerxética total, a pegada enerxética de Errekaleor (31,10 MWh de media por habitante e ano) é a máis baixa do tres. Isto débese ao consumo enerxético integrado en produtos e servizos. No Estado español supón o 81% da pegada enerxética total, na CAPV o 75% e en Errekaleor o 66%. Isto demostra que detrás do consumo material de cada persoa están os principais factores que condicionan a pegada enerxética. Os habitantes do barrio libre reivindican e pon en práctica o anticapitalismo e a autogestión: hábitos como a produción ou reciclaxe de alimentos, a reparación de roupa e outros produtos, o uso de tendas gratuítas ou a compra a produtores locais reducen considerablemente a pegada enerxética por baixo das cifras que mostran a CAPV e especialmente o Estado español.

Menor pegada na comunidade que só

Finalmente, obsérvase que a pegada enerxética varía considerablemente en función do tipo de vivenda. Os individuos sós (42,79 MWh) deixan unha pegada enerxética superior ás persoas que viven na comunidade (28,84 MWh) ou na familia (28,45 MWh). Os veciños dos dous últimos grupos son os que conseguen reducir a pegada enerxética de Errekaleor, demostrando que a vida comunitaria pode reducir o consumo total de enerxía. É máis, os individuos que viven sós teñen unha pegada enerxética media superior á da poboación da CAPV.

Como se observa no gráfico inferior, a pegada enerxética dos individuos é máis alta en todos os sectores de consumo, a excepción do transporte público (denominado “Servizos de transporte”). O transporte privado (sectores “Transporte privado” e “Equipamentos de transporte”) é especialmente máis elevado nas áreas de “Servizos”, “Vivenda” e “Construción, mantemento e reparación”.

No caso da pegada dos dous últimos sectores, é consecuencia directa de vivir só, porque hai que utilizar a mesma cantidade de enerxía para reparar ou quentar unha vivenda, independentemente do número de persoas que viven nela. Pola contra, en todos os demais sectores, a alta pegada enerxética dos individuos atribúese a decisións privadas que incorporan o seu estilo de vida, como a compra e o uso dun coche. Na maioría dos casos, estes individuos son persoas novas, coidadores familiares sen emprego e recentemente incorporados ao mercado laboral, cuxo poder adquisitivo aumentou nos últimos anos.

Reducir o consumo, imprescindible

Un dos motivos deste estudo sería a toma de conciencia do alto nivel de consumo da sociedade vasca, xa que a pegada enerxética media dos seus habitantes (40,9 MWh por persoa e ano) é o dobre do consumo mundial (21,8 MWh), que é o cuádruplo do consumo necesario (10,8 MWh) para un planeta sostible.

O estilo de vida baseado na comunidade e a autogestión permitiu reducir a pegada enerxética media (31,1 MWh) da poboación de Errekaleor. Con todo, debería reducirse máis para non superar os límites da sustentabilidade. De feito, tanto a cultura consumista da sociedade como as condicións estruturais do capitalismo son os principais motores dos costumes individuais de vida. Os habitantes de Errekaleor, mentres viven dentro do modelo económico da CAPV, dificilmente conseguirán revolucionar a paradigma da enerxía. Con todo, este estudo puxo de manifesto que as eleccións individuais han influído, xa que observaremos a elevada pegada enerxética dos individuos que viven sós.

Doutra banda, cabe destacar que a instalación fotovoltaica que forneceu enerxía eléctrica ao barrio de Errekaleor e converteu o barrio libre en símbolo da transición enerxética do País Vasco, satisfai o 4% do consumo enerxético das vivendas de Errekaleor, tan só o 0,6% da pegada enerxética de cada habitante. A toma de conciencia pon de manifesto a escaseza de políticas públicas de transición enerxética dirixidas a influír no consumo das vivendas. Con todo, a mencionada instalación afecto directamente aos hábitos de vida dos veciños, xa que lles ofrece un servizo básico como a electricidade das vivendas. Así mesmo, os sistemas de electricidade e calefacción descentralizados das vivendas fan da enerxía un barrio libre máis independente das grandes empresas e probablemente máis preparado para afrontar a crise que vén.
Record vivo! Os proxectos transformadores como este presentan características propias que dificultan a integración do modelo noutros lugares. É certo que algúns dos factores que inflúen na pegada enerxética están ligados ao territorio, como poden ser os sistemas de calefacción doméstica, as placas solares ou a horta, e as medidas que se propoñen, en xeral, buscan algúns deles. Con todo, como xa se mencionou anteriormente, constatouse que a maior parte da pegada enerxética corresponde ao fluxo oculto de enerxía integrado en produtos e servizos.

Isto está ligado aos hábitos de consumo, nos que potencialmente todos os habitantes da CAPV deben incidir para reducir a súa pegada enerxética. En definitiva, sabemos que non hai receitas máxicas para transformar o modelo económico e enerxético actual, pero no mapa cara a ese mundo desexable que temos que construír entre todos, os veciños de Errekaleor están a debuxar un posible camiño. Un longo camiño, porque aínda queda moito por facer.

--------------------------------------------------------------

Esta reportaxe está baseado no traballo publicado polos grupos de investigación da UPV/EHU Ekopol e Life Cycle Thinking Group na revista científica Sustainable Production and Consumption. O traballo completo está dispoñible aquí.