“Democratizar e universalizar a participación en actividades extraescolares que forman parte da educación é o noso reto como país”. Díxoo recentemente a profesora catalá Gemma Ubasart. No noso caso tamén é evidente a brecha existente no lecer de nenos e mozos. Amaia Bergara, educadora de rúa pamplonesa, cóntanos a súa experiencia no Gazteleku: aínda que o fin de semana xúntanse perfís máis variados de mozos, o gazteleku é unha burbulla nos días laborables, “son novos que veñen porque non teñen outra tarefa nin onde ir, son escasos, mentres o resto están en actividades extraescolares ou coa súa familia. Falei con eles moitas veces de actividades extraescolares, pero a maioría non o expoñen, non ven a posibilidade de facelo en casa, parécelles cousa doutro universo ir ao piano, ao solfexo, ao inglés, ao ballet... Asisten a talleres, etc. ofertados no Gazteleku, e si son moi económicos, non”.

Bergara teno claro: moitos destes mozos estarían encantados de participar nas actividades se tivesen unha oportunidade real. No verán, por exemplo, tiveron un bono de ximnasio e cóntanos que os mozos o aproveitaron, pero cando lles cortaron o bono deixaron de ir ao ximnasio da mañá á noite. E outro exemplo para tomar o tamaño da situación: pensa nun mozo que participaba no equipo de fútbol que non tiña que pagar, pero só nos adestramentos, non ía aos partidos de fin de semana porque non tiña diñeiro para o equipamento nin para desprazarse. En definitiva, ás dificultades económicas únese que ás veces non é fácil desprazarse pola cidade durante a semana, nin o propio neno ou novo nin as súas familias.

Ademais, nunha soa actividade, apúntanse a dúas ou tres actividades extraescolares á semana e mesmo a tres ou catro actividades, co custo económico que iso supón. E a diferenza entre accións, clubs, asociacións... é a miúdo significativa (ver infograma abaixo), unhas están subvencionadas e outras non, unhas como artigos básicos e outras como artigos de luxo.

A influencia dos amigos e da contorna tamén é un factor importante á hora de elixir as actividades. Así o di Oihane Vicente. Ofrece danzas vascas e danza creativa, estas últimas por 30-35 euros ao mes (unha sesión semanal dunha hora) e sabe que supón un esforzo económico que suporá un límite para moitas familias para animar aos seus fillos a clases. O resultado na intervención administrativa é distinto: “A inscrición no último taller de danza que impartín o Concello foi de 3 euros”, explica Vicente.

Na Educación Secundaria son un alicerce importante as actividades extraescolares, complementarias e enriquecedoras da educación formal. Así nolo confirman os interlocutores desta reportaxe, polo que non garantir a igualdade de oportunidades e excluír a unha xente destas redes é discriminatorio. O desenvolvemento persoal, a autoestima, a xestión das emocións, a coeducación, a relación, o coidado mutuo, a profundización no lúdico, o fortalecemento do eúscaro nos espazos informais… poden ser unha oportunidade única. As accións extraescolares favorecen as potencialidades, as habilidades e as motivacións propias, “e quedar á marxe pode significar estar a limitar a túa capacidade e talento”, afirma Vicent. En ocasións, trátase de actividades relacionadas co ámbito académico, co obxectivo de avanzar nos temas que se imparten na escola até converter a competencia entre pais e nais nun círculo vicioso, e a conclusión é clara para os que se marxinan, que aínda quedan máis atrás na súa traxectoria académica.

Tamén é quedar fose porque “participar nestes grupos supón construír novos grupos de amigos”, di Vicente. O peso das actividades extraescolares privadas na nosa sociedade é alto, son moitas as que se moven nesa burbulla e moitas as que están fóra dela, convertendo ás que podían ser unha gran oportunidade de cohesión social nun instrumento de ruptura social. A mirada da rúa educadora axuda a entender a importancia de: “Os nenos non van sós a xogar ao fútbol ou ao ballet, algo como este failles moito ben, pódense traballar moitos factores, e para moitos é fundamental sentirse parte dun equipo destas características; é máis, ás veces pódese converter na súa segunda familia, nas súas vidas adquire unha gran centralidade, non digamos na adolescencia”, afirma Bergara. “Estas actividades son tamén moi importantes para construír unha vida ordenada. Moitos dos mozos que se moven polas rúas educadoras non teñen un papel fixo, están afeitos estar ‘sós’ desde pequenos, e esa orde, cando perdes esa estrutura, vesche aparte fose da rede social, esa persoa ten dificultades para atopar o seu lugar, a miúdo termina perdido”.

Como compensar o desequilibrio?
Se queremos levar á práctica o valor que lles damos de palabra, non deberían todos os nenos e nenas ter a oportunidade e o dereito a participar no lecer organizado, tendo en conta a economía de cada fogar? Non habería que ampliar a oferta pública, non habería que marcar uns criterios á oferta privada para non excluír a ninguén? De feito, é innegable que as asociacións, clubs e academias privadas teñen unha gran primacía na oferta xeral, e como parte da educación de nenos e novos, é de supor que, a pesar de ser unha actividade privada, deberían esixirse uns valores e unhas bases. Pero os interlocutores respondéronnos con cautela: non é fácil controlar o que se fai no ámbito privado, e é delicado que a administración entre a man neles. Entón, que facer?

Os enquisados apostaron por dúas vías interrelacionadas: organizar máis actividades subvencionadas con diñeiro público para nenos e novos e reforzar as actividades extraescolares que desenvolven as asociacións de pais e nais dos centros. Lurdes Imaz, coordinadora da Asociación de Pais e Nais de Alumnos de Euskal Herria (EHIGE), afirma que a oferta de actividades fóra do mercado pode axudar a superar os desequilibrios sociais: “Hai concellos que o organizan puntualmente, pero é evidente que hai pouco interese por parte das institucións públicas; a miúdo faltan recursos e profesionais altamente cualificados, porque o ámbito non formal está pouco valorado a nivel académico”. Puxéronnos un exemplo positivo desde a asociación de tempo libre Hezen, porque din que as iniciativas de lecer (xogos, talleres, excursións...) que dinamizan Familia-Onda e os Parquetarras son un éxito e atraen a xente con perfís diferentes. A iniciativa, xestionada por eles mesmos, é ofrecida polos concellos e a participación dos nenos é gratuíta grazas ao diñeiro achegado polos concellos.

Bergara e Vicente ponnos sobre a mesa unha clave interesante: os beneficios de traballar en rede. Por exemplo, o Concello da localidade pode estar en contacto con educadores de rúa, servizos sociais, gaztelekus, asociacións de tempo libre e actividades extraescolares para orientar mellor a satisfacción das necesidades de nenos e mozos.

Bolsas para actividades extraescolares?
Fronte á discriminación, parece máis fácil intervir nas actividades extraescolares que se organizan no centro escolar que nos clubs e academias privadas. Por iso, dixéronnos que é unha boa alternativa: non hai que trasladar ao neno dun sitio a outro e se as institucións subvencionan, habería que facer unha oferta económica, aberta a todos.

Pero na actualidade tamén existe segregación nestas actividades. Aitor Idigoras está na asociación de pais do colexio dos seus fillos e fillas e móstranos a súa preocupación: “O principio de equidad e igualdade está presente na organización das accións, pero non ten unha solución sinxela: sabemos que moitas familias non se inscriben nestas actividades, pero para nós é moi difícil saber por que, cando é por dificultades económicas e por outro factor, e non inventamos unha forma viable de acceder a esta información. Tamén tentamos pór ás actividades un prezo máximo, un límite, pero non é fácil con todas as accións, porque teñen un custo”.

Aitor Idigoras e Lurdes Imaz piden unha maior implicación da administración para ofrecer actividades económicas ou gratuítas. A esta última preguntóuselle si hai bolsas ou subvencións para poder participar expresamente en actividades extraescolares, dirixidas a persoas en situación máis vulnerable, pero en xeral respondeunos que non. Para as AMPAs si hai subvencións, e pode ser unha maneira de subvencionar as actividades e canalizar unha oferta económica de calidade, pero Imaz subliñounos que estas axudas públicas son moi pequenas, “800-1.200 euros nun centro de dúas liñas, desde o Goberno Vasco”. O panorama é máis amplo entre os concellos: “Algúns dan boas axudas, pero a tramitación é complexa e estas axudas normalmente non teñen en conta aos alumnos con necesidades especiais que necesitan un apoio personalizado para poder participar neste tipo de actividades”.

Dun centro a outro a diferenza tamén pode ser grande, e a oferta de actividades extraescolares é moi escasa e pobre en ocasións, se os pais, por exemplo, non dispoñen de tempo e recursos suficientes para implicarse na organización, como nos centros con moitas familias en precariedade. Idiazabal reivindicou que a axuda pública debería priorizar estes centros: “O Concello debería prestar o apoio directo ás escolas que quedan ao fondo, mesmo con monitores, ou si non o fai a AMPA, que o Concello organice actividades nesas escolas como o resto dos centros”.

A rúa e a academia
Tamén se nota unha tendencia ao outro extremo: ás veces os fillos apúntanse en demasiadas cousas, pasan moitas horas en actividades orientadas, e ao final podemos acabar estresando aos nenos, ou os nenos poden terminar sen saber que facer no lecer libre, sen poder xogar e aburrirse. Os expertos subliñan a importancia do equilibrio, reservar cada día un tempo libre para xogar, para interiorizar o que se fixo no día, para crear, para facer cousas en casa… “Tamén hai que dar importancia ao xogo libre, porque hoxe temos todo moi orientado, as prazas e os parques deberían recuperar a importancia de outrora”, di Ainhoa Pinedo, da asociación Hezen. Pero o desequilibrio tamén é evidente: algúns poden optar por gozar dun lecer máis tranquilo limitando as actividades, pero o paso das tardes pola rúa é un camiño abrupto para os máis vulnerables da sociedade.