O 6 de febreiro de 2020 produciuse o desprendemento do vertedoiro de Zaldibar, cando dous traballadores, Alberto Sololuze e Joaquín Beltran, foron capturados debaixo. Naquel momento atopábase na autoestrada Ximun Fuchs, director da obra de teatro "Desastre", parado, tras a actuación da anterior obra de teatro creada polas mesmas compañías: “Víase saír todo o mundo dos coches, ninguén entendía o que estaba a pasar. Era un fin do mundo, ou o primeiro”. Pareceulle algo a tomar nas mans. “Esta historia ten un mito: caeunos a montaña. Os traballadores caen na necesidade ou no traballo, como os escravos. Case todas as semanas morren traballadores traballando e aceptamos. Recoñecémolo como sociedade. En nome do noso benestar, como consumidor, aceptámolo. Cada vez máis idade ao traballo, atraso na xubilación. Imos con todo ese lixo. O lixo do benestar provoca a morte. Iso dá moito que pensar na sociedade”, di Fuchs. Que é o lixo se non é unha metáfora?

Era o 14 de marzo de 2020 en España, por pandemia, cando mandaron quedar por primeira vez en casa, e fixérono tres días despois en Francia. “Esta historia soa a traxedia grega, a montaña caeuse sobre dúas persoas”, afirma o autor de Harkaitz Cano. “A esta carga tráxica habemos engadido o obstáculo dunha pandemia global mundial”. A obra mestura o desprendemento de Zaldibar coa posterior pandemia. Despois dun sinistro, outro. Un tema supón tapar ao outro, o final da historia, como ocorre na realidade. “Agora é unha guerra nuclear e logo será outra. Imos contra a parede cada vez máis rápido e forte, un tren de alta velocidade vai contra a parede”, Fuchs. Con todo, Cano descubriu que historicamente existe unha relación entre a pandemia e os vertedoiros, xa que os primeiros vertedoiros creáronse para facer fronte ás pandemias.

Ollo e ollos atentos

“Moitas veces a palabra é mínima”, di o autor. “O texto é unha de catro ou cinco cousas. Preguntar aos actores, mentres falan hai que cambiar de roupa para o personaxe seguinte e ao mesmo tempo moverse de lugar ou coller un foco”. Esta obra ademais mantén en alerta ao público. A combinación de varios estímulos prodúcese en varios momentos e, aínda que pareza asfixiante, a aposta por expresar o tema de forma visual enriquece a proposta, convertendo ao espectador nun actor máis. “Hai unha historia co que contamos como artista. Pandemia e Zaldibar están aí, por suposto, pero tamén o relato, como se conta”, sinalou Fuchs. Un dos protagonistas é un xornalista, tamén un dantzari. “Os artistas tamén estamos a falar da arte. Sempre tentamos aguzar con humor, cada un no noso papel. Temos algo que contar. Que contamos, como o contamos, con quen e para que. Estas cousas son importantes para o público: dicir que tipo de xornalismo, que tipo de arte queremos como comunidade”.

A diferenza da televisión ou o cine, a palabra e o que se di teñen máis peso no teatro que noutros audiovisuais. Cano nomeou unha transaccional entre literatura e audiovisuais. Con todo, a importancia que deron á comunicación visual nesta obra é clara. Para iso utilizaron numerosos recursos que serviron para completar a natureza da obra: música e cancións en vivo e gravados, imaxes en directo, imaxes reais, pantalla, letras, espazo público, focos nas mans, sombras, vestiario no escenario, canto e danza. Escenografía desordenada e elegancia sobre lixo. Espazos marcados simples e comprensibles.

Mentres tanto, o lixo detense e móvese encima. Sen solucións. De quen é a responsabilidade? De quen dependen as súas vidas? Que é importante e para quen? Ten sentido garantir a saúde fronte á praga cando se acepta a morte ante o traballo? Ten fin a verdade? Cada un deles. Pasarse a carga. Á vez prodúcense multitude de acontecementos, sentimentos e emocións, moi rápidos, moi intensos: “Así foi a pandemia”, di Cano.

Son sete sobre a táboa: Maite Larburu, Ander Lipus, Manex Fuchs, Ruth Guimerá, Eneko Gil, Ane Sagüés e Jon Ander Urresti. Pero representan a máis de vinte personaxes: traballadores, familiares, xornalistas, políticos, colaboradores, enfermeiras, conselleiros de saúde, empresarios, artistas, enfermos, etc. Non todos teñen relación con todos, pero están conectados. Podemos ver diferentes puntos de vista ante unha problemática: por idade, por traballo… Hai persoas con palabra e poder, con ganas de cambiar calquera cousa, conscientes, que miran o seu embigo, que pon límites, que cumpren os límites, que saltan. O escritor contou que o obxectivo foi explicar a complexidade dos personaxes, chegar até os ósos para que cada un teña o seu propio momento de debilidade: “Todos teñen algún momento no que por diferentes motivos están ou senten ao bordo do abismo: grave ou humano. A maioría non acaba no mesmo sitio no que empezan a facelo”. Porque, como dixo a directora, a pesar de que cuestionan a toda persoa con voto e a quen ten capacidade de palabra, quixeron pór aos personaxes na máis crúa humanidade: “Isto non é unha denuncia, isto é outro traballo”.

Espello deformado da realidade

“Non é un panfleto, non dicimos que isto é mal ou isto é ben. Non somos capaces de facelo. Non somos sacerdotes, nin predicadores, nin militares, nin políticos. Somos dramaturgos. Contámolo cun punto de deformación, a realidade é moito máis crúa, máis dura, máis cruel e máis ridículo”, Fuchs.

Contan que para sacar adiante a obra documentáronse moito, escoitando como viven con familiares dos asasinados en Zaldibar e con varias enfermeiras. “Pedimos permiso para contalo”. E se o teatro ten de verdade, aínda que comparten a dúbida da mesma verdade na propia obra. Fálase de Zaldibar, pero os personaxes son ficticios. Para o seu desenvolvemento, o escritor valeuse dos testemuños dos demais. “É algo que aínda nos move, porque aínda está en movemento. A responsabilidade da realidade e a liberdade de ficción. Esa é a combinación”.

O tema é escuro, duro e duro, aínda que non lle falta humor. Contan algo que está demasiado cerca ou demasiado lonxe, que algúns non queren lembrar, outros que non esqueceron. Xogan cunha cronoloxía de dous anos e, aínda que perden a noción de tempo, a xente cree esquecida. “Todo se anula moi rápido nestes tempos. Todo vai tan rápido que o que pasou hai un ano xa temos que lembralo. Esquecémolos. Este feito colectivo ou exercicio de memoria colectiva –performativo, memorístico, crónica, denunciante ou como vostede queira– é máis belo cando se dá en común. E iso garánteo o teatro”.

A arte como xesto

Unha vez iniciada a pandemia, moitos xornalistas preguntaban se algo cambiaría, se aprenderiamos algo, si sería o final ou o principio dunha era. As cousas van ser diferentes? Teremos outra forma de afrontar a vida? O guionista di que non. Que van cambiar, “máis control e menos liberdade, pero iso é unha constante nos últimos trinta anos”, sorrindo forte.

O traballo de catástrofe ten, segundo explicaron, intención de influír no público, buscando unha reacción. Que o espectador non sexa igual cando entra e sae. Son historias relacionadas coa familia, a arte, o lixo, o persoal, as enfermeiras, o medicamento, o corpo. Convencidos de que o público non é uniforme, esperan interpretacións diferentes e a xente soña con facer súa. “Isto é a miña historia, pasou alí, pero é a miña historia”.

A pandemia e as súas consecuencias non terminaron e o incidente en Zaldibar non se resolveu. A arte non volveu á situación anterior. Tamén o quixeron plasmar na obra, convertendo a un personaxe bailarín en protagonista, por exemplo, a través dalgunhas das súas citas. “Vímolo, a pandemia demostrounos que a arte non é imprescindible. Comida si, footing si. E o teatro non. Contar xuntos os nosos mitos non é imprescindible. E eu creo que si, que é imprescindible. Se non, converterémonos en meros consumidores. A pandemia trouxo unha gran caída no cine que non se recuperou. Vémolo no teatro. Non son só artistas, toda unha sociedade quedouse e esa sociedade afíxose a estar diante dunha televisión ou unha pantalla. Como vasco, é a nosa morte, porque todos estes contidos non son en eúscaro. Ademais, non nos reunimos como comunidade. O teatro e a democracia xurdiron ao mesmo tempo, e non é casualidade. O teatro é o marco dunha democracia, un momento libre onde se din as cousas, fálanse e vívense colectivamente e individualmente. Ante unha pantalla non. Non lle digo que non pensamos, que non desenvolvemos o espírito crítico, pero non hai forma de reaccionar ou compartir, senón a través doutras pantallas. Entón todo é comercializado. A nosa relación é normalmente comercializada. O teatro é aínda bastante arcaico, en parte, para librarse del. E por iso falamos”.

“En Yotube, en Netflix, en Filme… temos todo a man, pero o teatro ten esa actualidade e esa peculiaridade: que aquí e agora está a suceder e para ti, e que mañá, aínda que se repita, non será igual”, engadiu a escritora. Neste sentido, e convencidos de que o teatro é unha escola, queren pór o acento na transmisión: abrirase un informe pedagóxico e dirixirase a profesores e alumnos, levando a obra ás escolas. Tamén colgarán na páxina web as cancións, versos, debuxos, documentais, películas…