Que características ten o campionato deste ano?

SAIA: Haberá un torneo, e iso é algo. En realidade, o Campionato Nacional de Bertsolaris está incluído no ciclo de catro anos, o cal foi “normal” na época contemporánea dos campionatos, pero o actual é especial porque non se cumpriu ese ciclo por pandemia. Vimos dunha época moi dura, tanto a versificación como a cultura e a sociedade, e foi dura para creadores, culturistas, Bertsozale Elkartea... Pero creo que tamén deixou cousas positivas: fomos capaces de afrontar unha situación moi extrema grazas á solidariedade, á nosa autoorganización e á imaxinación. E en resposta a esta situación sacamos á luz un debate sobre o papel da cultura: falouse das condicións de traballo dos creadores desde hai tempo e en voz alta. Este tema necesita agora unha continuación.

IDOIA TRENOR: Si, trátase dun campionato moi marcado polo contexto, porque o ciclo de catro anos converteunos en cinco anos. O atraso dun ano trouxo consigo unha maior atención á función social do bertsolarismo e un pouco máis de tempo na organización do campionato para o traballo interno.

G. ESGOTE: Para os que non seguen moi de cerca o bertsolarismo, o Campionato é algo que cae cada catro anos do ceo. Cando o ano pasado decidiuse non facer o campionato, diciamos que non había condicións axeitadas, non só desde o punto de vista sanitario, senón porque non había prazas de bertsolaris. Sen praza de bertsos non podemos facer nada, a praza aliméntase e o campionato.

I. TRENOR: Cando quedou vacante, foi moi significativo.

Unha vez buxán a praza, hai xente sede de bertso para empezar o campionato?

I. TRENOR: O campionato sempre trae paixón, ganas, actívase máis o adicto ao verso, está máis atento... Desde este baleiro da praza que estivo en Pandemia, observamos unha revitalización da praza, unha especie de floración tras o baleiro.

G. ESGOTE: Esta resurrección está a producirse, os datos estivais son bos. Hai un ano era impensable estar hoxe nunha situación así. As cousas pasaron moi rápido, nunha dirección ou outra. Agora, en setembro, estamos nunha situación normalizada. Pero non debemos esquecer de onde vimos. Non só a cultura, todos o pasamos mal e hai un desexo especial de recuperar cousas: xuntarse, divertirse, compartir...

A final esta en Pamplona. Por que?

I. TRENOR: É un campionato itinerante e funcionamos en ciclos. Pasamos polo Velódromo, pasamos polo BEC e chega o cambio de ciclo. Non é fácil atopar sitio: as salas que acollerán a tanta xente non son moitas en Euskal Herria. Por parte dos creadores e desde o punto de vista organizativo, esta disciplina cultural esixe a súa realización nunha sala ou noutra infraestrutura, non nun campo de fútbol.

G. ESGOTE: É complicado, si, pola dimensión actual da final do Gran Torneo, tanto polo número de persoas como por ser un evento de día completo. A isto hai que engadir o desprazamento dos autobuses, a comida, que se celebra en decembro... Todo iso debe permitir o lugar elixido.

Estiven moitos anos traballando na Asociación Navarra de Afeccionados ao Bertsolarismo e desde aí vin a evolución da produción de bertsolaris en Navarra. Outro pequeno fito no desenvolvemento da versificación e o bertsolarismo en Navarra é a celebración da final. Ademais, hai uns anos era impensable facelo en Navarra, entre outras cousas porque non se podía manter unha relación normalizada coas institucións locais, senón que a negación era a principal. Agora a relación non é ideal, pero algunhas cousas cambiaron, temos máis facilidades e máis recoñecemento: hai uns anos o Goberno de Navarra declarou o bertsolarismo como patrimonio cultural inmaterial do lugar. E a nosa actual relación con Euskarabidea era impensable hai uns anos. Somos conscientes, tanto desde o punto de vista cultural como simbólico, e desde o punto de vista territorial e do eúscaro, do que é levar a final a Navarra. Todos estes factores leváronnos a Pamplona.

As institucións públicas do territorio onde se celebre a final deben afrontar o reto economicamente?

I. TRENOR: Non diría que estea totalmente desconectado, pero non é motivo de decisión. A decisión, como explicou Gontzal, está relacionada co desenvolvemento e o contexto do bertsolarismo. A Asociación conta cun amplo abanico de patrocinadores sen os cales sería moi difícil levar a cabo o campionato. Nos últimos anos a Asociación fixo un gran traballo coas relacións institucionais que ten para que apoien o proxecto da Asociación no seu conxunto, e non só o campionato. O campionato é o que máis ve a sociedade, pero cada día hai escolas de bertsolaris, o Centro de Documentación Xenpelar... o que necesita a Asociación é apoiar ese traballo diario. Empezamos a dar un novo significado á nosa colaboración coas institucións e desde aí construímos as relacións. Pero tamén hai patrocinadores directos do torneo, sexan as deputacións e o Goberno de Navarra.

G. ESGOTE: O cambio produciuse desde o anterior campionato, co obxectivo de que os patrocinadores non se vinculasen ao campionato. Aínda que sabemos que o torneo é moi tentador, mesmo para marcas comerciais. Algúns nos reprochan que non soñamos comercialmente o campionato. Pero organizámolo en función duns valores.

Volvendo ao tema da final, a Asociación decidiu que a final se ía a celebrar en Pamplona e posteriormente comunicouse ao Goberno de Navarra para iniciar as relacións organizativas. O patrocinio non era condición, o campionato non é unha poxa.

O traslado da final de Donostia ao BEC escorrentou a algunhas pantasmas? As dúbidas daquela época eran que a maioría dos oíntes eran guipuscoanos e quizais non se moverían, si cumpriríase o BEC...

I. TRENOR: Eu non viña na Sociedade naquela época, pero polo que recibín xa sei que creou unha gran pedrada e que foi un gran reto. No BEC, naquela época era unha contorna estraña para o verso. Logo hase visto que non, que a final conseguiu ser para o público un evento que non se pode perder: a xente quere estar alí e o bertsolari está disposto a moverse onde é a final. Ao trasladarme a Pamplona non notei ningún medo.

G. ESGOTE: Ao contrario, creou alegría. O seguinte paso no BEC é San Mamés. Aínda que tentamos traballar o noso camiño e non saiamos demasiado del, cos campionatos xórdennos contradicións: vivimos na sociedade do espectáculo e a xente quere máis grande, máis rápido, máis... O campionato ten un carácter itinerante, pero tentamos non desarraigar: nas localidades onde se celebrarán os campionatos faise preelaboración, téntase deixar pegada...

O campionato ten importantes gastos de organización. Como se financia?

I. TRENOR: Conta con diferentes fontes de financiamento: por unha banda, os patrocinadores mencionados. Outra parte importante son os anunciantes, xa que previamente se fai un gran traballo para unir publicidade. Neste ámbito tamén hai anunciantes que se centran só no torneo, pero outros que publicitan máis iniciativas da Asociación. A Asociación Bertsozale Elkartea conta con preto de 2.500 socios, cuxas cotas tamén soportan o torneo, e por suposto a venda de entradas é a outra fonte imprescindible.

En que medida os resultados económicos do campionato manteñen o proxecto de Bertsozale Elkartea?

I. TRENOR: O campionato celebrouse en ciclos de catro anos e a Asociación Bertsozale funciona cun plan financeiro de catro anos. O orzamento da asociación é en principio deficitario, pero nun ciclo de catro anos ou case cinco, é dicir, até a próxima competición, o campionato dálle a base para facer fronte a este déficit. A situación económica ha cambiado, os gastos da Asociación tamén aumentaron, o déficit aumentou e estamos a dar unha volta ao ciclo ou modelo financeiro. O atraso dun ano na competición tivo un impacto económico para a Asociación, pero non o fixo do todo porque a Asociación ten moitos anos de traxectoria e a base económica dos anos estaba aí.

G. ESGOTE: Algúns dos proxectos que realiza a asociación non poderían realizarse sen os ingresos que supón o campionato.

Os resultados económicos do campionato tamén son froito do voluntariado. Cantos voluntarios compiten no campionato?

I. TRENOR: Á hora de decidir a localidade na que se organizan as sesións do campionato, tense en conta o movemento de bertsos nese país, as relacións que mantemos... o campionato tamén reforza a rede de bertsos de ámbito local e comarcal. Desta rede vén moitas persoas voluntarias.

G. ESGOTE: Cando dicimos que o campionato se celebrará no sete territorios, é un reflexo da realidade: nuns territorios o bertsolarismo está máis forte e noutros menos, pero se estamos no sete territorios. Si decidimos facer unha sesión en Estella e outra en Gotaine-Irabarne, é por algo, porque neses lugares hai un grupo na base.

I. TRENOR: Desde o punto de vista dos tipos de traballo, no campionato hai traballos técnicos, estratéxicos, internos, externos... en todos estes tipos de traballo e nos centros de decisión. Iso é o máis rico. Sen esa masa de xente que traballa voluntariamente non sería posible organizar o campionato.

G. ESGOTE: A actividade da asociación tamén é así, moitos dos traballos que se realizan coa protección e participación dos voluntarios. O Campionato é un reflexo do traballo que realiza a Asociación cada ano.

No Campionato Nacional cada territorio ten un número diferente de representantes. Todos os finalistas da pasada edición teñen a oportunidade de participar, ademais de 2 bertsolaris de Álava, 10 de Bizkaia, 16 de Gipuzkoa, 5 de Navarra e 3 de Iparralde. Houbo evolución nesas proporcións? Pensa cambiar de face ao futuro?

I. TRENOR: Desde que a asociación se fixo cargo da organización do campionato, o bertsolarismo evolucionou de forma moi importante e adquiriu unha gran dimensión en cada territorio. As cifras que se determinaron en 1986 e en todos estes anos estas cantidades foron trasladadas a debate á dirección da Asociación en varias ocasións e foron modificadas. Agora tamén é hora de reformulala: unha vez disputada a final será o momento de mirar no campionato xeral, e dentro dela queremos revisar si a cota establecida para cada territorio é axeitada ou hai que modificala.

G. ESGOTE: Lembro o último cambio, Navarra foi o quinto representante. Tentamos que o campionato sexa unha foto do bertsolarismo actual, pero non é unha cuestión matemática. Ademais, a Asociación conta con estratexias e toma decisións en función delas.

Á vista da fotografía do equipo arbitral, pareceume multitudinaria, menor de 50 anos e bastante igualitaria en xénero. Como chegou a ser ese equipo?

G. ESGOTE: Hai moito traballo que non se ve detrás do equipo arbitral. Xunto aos que están a xulgar, hai xuíces substitutos, hai xuíces que están a calibrar as puntuacións... niso avanzouse, hai dez anos o equipo arbitral do País Vasco activábase expresamente para o torneo. O esforzo realizado nos últimos anos foi a formación continua e o mantemento activo do equipo. Tamén tratamos de fortalecer o grupo e de ser máis plural.

I. TRENOR: O labor dos xuíces é moi individual e era necesario reforzar o carácter de equipo para apoiarse e contrastar: debater sobre criterios, compartir referencias... e niso traballou a Asociación. En cada país hai grupos de xuíces, pero foi enriquecedor compartir con outros grupos de xuíces en Euskal Herria.

G. ESGOTE: Tamén é necesario prestigiar o traballo dos relatores e xuíces.

I. TRENOR: A obra destes dous grupos é invisible e moi criticada.

Como se forma e traballa o grupo de relatores?

I. TRENOR: En cada territorio hai un grupo de relatores de tema que se concentra en torno ao campionato do país. Para formar un grupo de relatores vascos, o grupo de cada país elixe entre dous e tres persoas. Neste grupo teñen unha dinámica moi intensa: reúnense todos os membros e pasan horas dando voltas e voltas aos temas.

Como e cando se deciden os tipos de traballo que realizarán os bertsolaris? Hai cambios nisto este ano?

I. TRENOR: O equipo organizador do torneo está dividido en tres grupos de traballo: comunicación, infraestrutura e o novo equipo de bertsolarismo creado este ano. O grupo de bertsolaris estivo formado por xuíces, gaiteiros, bertsolaris e afeccionados ao bertsolarismo que non participarán neste torneo, xunto co responsable de Fomento da Asociación e un dos coordinadores. E un dos traballos que realizou este grupo foi analizar e regular os tipos de exercicios.

G. ESGOTE: Os cambios nos exercicios do campionato son moi difíciles. Algúns consideran que o campionato ten que ser un espazo de experimentación, pero outros moitos din que o lugar para experimentar é a praza ou que hai outras zonas e que o torneo ten as súas propias regras. É difícil cambiar moito o exercicio e necesita moito consenso.

I. TRENOR: Os tipos de exercicios non variaron, pero a determinación do modo de expolos ao grupo de relatores foi a valentía do grupo de bertsolaris. Por exemplo, si o bertsolari A ten que pór “en contra” do bertsolari B, si ten que pór “xuntos” á e B, ou si ambos se teñen que pór ante unha situación… até agora os oferentes tamén tiñan que decidir, si “contra A B” polo no zortziko grande ou no decimal… Neses debates vai moito tempo. Este ano acordouse no grupo de bertsolaris e púidose centrar no contido.

O grupo de bertsolarismo transformou o “cárcere” en “cámara”. Por que renombrar?

I. TRENOR: Para os bertsolaris en si mesmo esta situación é dura para chamar ao “cárcere”. O nome non calma ese momento e tiñamos ganas de dar outro significado. Entre unha chea de nomes optouse pola “cámara”, porque a “cámara” non é só un espazo, senón que tamén se utiliza para expresar a “cabeza”, situación na que os bertsolaris dan mil voltas á cabeza e é un momento de concentración, de estar o bertsolari no seu interior, co seu cámara.

Doutra banda, durante o campionato, o grupo de bertsolaris realizará un labor de observación e servirá de refuxio tanto para os relatores, xuíces e bertsolaris.

Mencionou a función de refuxio. O torneo ten que aparecer en público e miles de oíntes convértense en xuíces. Este estrado de focos fortes é unha pasarela moi exixente para bertsolaris, gaiteiros e xuíces...

I. TRENOR: Si, a exposición é moi alta. Por iso é importante o carácter de grupo, tanto o relator como o xuíz como grupo, xa que o seu apoio é necesario para manter os incidentes, saír con forza... Porque só cando chegue o momento subirase ao escenario o instrutor, ou só o xuíz xulgará os versos. Tanto os propoñentes como os xuíces forman parte do proxecto da Asociación e contan co noso apoio. Este é o equipo de xuíces deste torneo, a elección da Asociación, que son as persoas que decidirán, aínda que a decisión non lles guste a algúns oíntes. As regras de xogo da competencia son as seguintes.

G. ESGOTE: É un terremoto que afecta a todo o movemento de versos. Hai que facer críticas, pero de forma construtiva. Na competición adoitan ser momentos de tensión e o noso traballo é canalizalos e despois da competición analizar que se fixo ben e en que fallou.

I. TRENOR: No campionato a todos sáenos o xuíz que temos dentro. “Gústame ou non me gusta” ou “acertou con isto ou non o inventou”. Os primeiros comentarios quedaban na sala da sesión ou no bote post-sesión, pero desde que as redes sociais están en marcha, os comentarios fanse viroso. Unha actividade cultural espontánea xúlgase en 140 caracteres, e esa frase descontextualizada fai un longo camiño.

A final do torneo reunirá a uns 14.000 asistentes. É moito, pero non caen do ceo. Nas prazas reuníronse ao redor de 36.500 oíntes no primeiro semestre de 2022.

I. TRENOR: Por parte do público, non sei até que punto é reflexo da praza.

G. ESGOTE: Hai moitos oíntes que cada catro anos só acoden á final do torneo, unha das virtudes do mesmo.

I. TRENOR: E hai outros moitos que non van ir á final. Tamén hai xente que non sente atraída pola competencia.

G. ESGOTE: Moitas persoas que van á final sorpréndense deste número de persoas, sobre todo as que están lonxe da cultura vasca. A final non é algo que nace da nada. É un feito, mírannos con envexa por algúns recunchos do mundo e todo iso debemos aproveitar para enriquecer a nosa base. Algúns dos que só van á final afeccionaranse, quizais algún neno queira ir á bertso eskola...

I. TRENOR: A final é fermosa, pero todas as probas do campionato son para gozar. As semifinais contarán tamén cun gran número de asistentes, entre 1.500-3.000.

Si é curioso que se incorporen máis mulleres á final. Na praza a paridade non está lonxe: Segundo datos da asociación, en 2022 o 53% das sesións das prazas foron homes e o 47% mulleres...

I. TRENOR: Eu creo que o aumento do número de mulleres na evolución da praza non ten unha soa razón. A asociación non organiza prazas, senón diversos organizadores, pero entre eles hai unha conciencia. Pode ser que aos poucos son máis as mulleres que compiten na praza e que están a completar un percorrido máis longo. E doutra banda, tras a pandemia, transcorreu un tempo até a posta en marcha dalgúns tipos de bertsos, nos que a participación é a máis desigual: os de comida e os de libre. As sesións que se iniciaron foron festivais ou sesións especiais nas que a participación das mulleres é máis equilibrada. Agora, cando os amigos e os programas libres han ido á normalidade, os outros tipos de sesións non baixaron. Por iso, os datos din que a participación é bastante equilibrada, pero aínda queda moito por facer.

A asociación está a pór recursos para fomentar a paridade: ten tres liñas transversais, entre elas o feminismo. A aplicación destas liñas transversais en todos os proxectos ten as súas consecuencias e talvez empezámolas a ver. Outra cousa é que expectativas pon cada un na final do torneo.

O octeto da final tamén se pode analizar desde o punto de vista territorial. Inflúe nos países o feito de que os aldeáns accedan á final?

I. TRENOR: Para min, unha vez finalizados os campionatos dos países, cando comeza o Campionato Xeral, son bertsolaris de Euskal Herria.

G. ESGOTE: Estes cambios son máis lentos do desexado. O desenvolvemento que se está dando en Araba e Iparralde non se pode ver dun ano para outro na final de Euskal Herria, tendo en conta ademais que a foto da final é moi similar no tres últimos campionatos.

Desde Navarra, si percibín que o triunfo de Saioa Alkaiza influíu en que é muller, moza e da Comarca de Pamplona, como el lembrou a súa filla do modelo D... Identificouse a moita xente, especialmente na contorna erdaldun. El si, converteuse nunha referencia e é importante. Pero coa final do campionato principal hai un tema especial e o campionato principal é un monstro, moi difícil de mover. Virán os resultados do traballo que estamos a realizar, pero quizais non de forma inmediata.

I. TRENOR: Os cambios nos campionatos dos países son máis fáciles de detectar.

G. ESGOTE: E é lóxico pensar que iso vai chegar ao Campionato Xeral, pero quizais non á velocidade que nos gustaría. Queremos transformar as cousas: por unha banda sabemos onde está arraigado o bertsolarismo, pero doutra banda estamos a gañar novos campos.

FINALISTAS MÁIS ANTIGOS E NOVOS

O bertsolari máis antigo da historia do campionato é Txirrita (que tiña 76 anos cando en 1936 púxose a txapela) e os máis novos son Unai Iturriaga (na final de 1993) e Sustrai Outeiro (na final de 2001).

O bertsolari máis novo do campionato deste ano é Gorka Pagonabarra (22 anos este ano) e os maiores Unai Agirre e Aitor Mendiluze (47 anos este ano). A idade media dos bertsolaris neste campionato é de 34 anos, do mesmo xeito que en 2017, e é a media máis antiga dos últimos 20 anos: En 2001 a idade media era de 27 anos e desde entón foi crecendo (en 2005 a media era de 28 anos, en 2009 de 30, en 3013 de 33).