Nos últimos tempos nos que os efectos do cambio climático están a expandirse e endurecendo de forma considerable, e nos que as tensións enerxéticas aumentan simultaneamente, prodúcense debates sobre as responsabilidades. Como se distribúen as emisións de gases de efecto invernadoiro e os esforzos para reducir o uso da enerxía en xeral? O esforzo que se lle está pedindo a cada un é proporcional á súa verdadeira responsabilidade? Até que punto son xustificables os prezos actuais de gasóleo, electricidade ou gas? Nestes incrementos de prezo, a parte realmente afectada pola escaseza de recursos e a cantidade xerada pola especulación. Entre estas incertezas exponse unha pregunta a varias pretensións: nesas crises enredadas –clima, enerxía, alimentación, xeopolítica–, a ver si non nos enganan nalgún lugar grandes empresas, utilizando a confusión priorizando os seus intereses.

Aínda que o contexto dos últimos meses estimule estas preguntas, o problema non é novo. Moitas empresas con grandes responsabilidades en enerxía e en emisións de gases de efecto invernadoiro, é dicir, con investimentos de alto nivel en combustibles fósiles, desenvolveron desde hai anos estratexias de comunicación para xerar dúbidas sobre os seus efectos e difuminar a percepción das súas responsabilidades. Un exemplo significativo é Total (redesignado en 2021 TotalEnergies), unha multinacional con sede en París.

Estratexia de cobertura de responsabilidades

Early warnings and emerging accountability liderado polo historiador Christophe Bonneuil: Segundo o estudo Total’s responses to global warming, 1971–2021 ("Alertas temperás e responsabilidade emerxente: respostas de Total-para o quecemento global, 1971-2021"), a empresa Total e os seus predecesores obtiveron información sobre a orixe do cambio climático e as súas peores consecuencias potenciais en 1971. Na década de 1980 recibiron información máis completa. Poucos anos despois, nos anos nos que se preparaba o Cume de Río de Janeiro de 1992, na que se falaba cada vez máis das enerxías renovables e o clima, Total comezou a comunicarse activamente para negar o cambio climático. A finais da década de 1990 cambiaron a estratexia: decidiron non negar a realidade do cambio climático, senón aceptar o consenso científico sobre o clima nas declaracións públicas, mentres fomentaban o atraso nas medidas de loita contra o cambio climático, incluso desenvolvendo estratexias para poder comer a súa palabra. Bonneuil e os seus compañeiros falan da ignorancia aparente, de evitar a responsabilidade, da filantropía estratéxica, da promoción de solucións ineficaces e da comunicación para a xestión de conflitos públicos.A
empresa Total non é a única que desenvolveu estes esforzos. Tamén as compañías ExxonMobil ou Royal Dutch Shell realizaron esforzos similares, xa sexa divulgar declaracións públicas a favor da sustentabilidade mentres entorpecían accións concretas a favor do clima, ou adaptar os discursos segundo os lectores das diferentes comunicacións, co fin de manter a credibilidade académica por unha banda e publicar supostas editoriais para aumentar as dúbidas nun público máis amplo.

Jean-Baptiste Fressoz, historiador das ciencias e as técnicas, traballa a transición enerxética e os temas de percepción climática, e nunha entrevista publicada este ano cita como anécdota significativa a Edward E, director do departamento de I+D da compañía Exxon. David enganou ao climatólogo James Hansen da NASA nunha conferencia sobre o clima en 1982. Dicía a Hanseni que, claro, o efecto invernadoiro era coñecido desde hai moito tempo, que era perigoso e que iso xa non era obxecto de discusión científica, senón que era un verdadeiro debate sobre cal se ía a desenvolver máis rapidamente: o desastre climático ou a transición enerxética. E, por suposto, advertíalle de que o sector enerxético debía ser consciente do reto da transición. En Hans non se deu conta da fraude e agradeceuno pola súa coherencia. Poucos meses despois, David anunciou nun cume de empresas do sector enerxético que os combustibles fósiles e especialmente o carbón seguirían sendo un gran lugar no século XXI. David impulsou en 1979 un ambicioso proxecto para a recollida de mostras de CO2 do mar e a atmosfera a través dun barco de transporte da compañía Exxon, co obxectivo de mellorar a modelización climática. En canto retirouse asinaba os alicerces que menosprezaban a importancia do cambio climático, negando a necesidade de “descarbonizar” a economía.

Fressoz subliña que expresións como “a nova toma de conciencia da necesidade de protexer a contorna” utilízanse como un truco, coma se até entón non nos fósemos conscientes do problema, coma se o problema do clima baseásese nun baleiro a cubrir, e non nunha orde económica a reformar. En esencia, aínda que cada ano implica os seus propios desastres meteorolóxicos, esta “conciencia” comezou a desenvolverse hai tempo. En opinión de Fressoz, esta conciencia reivindicouse demasiado tempo para que sirva de nada e no peor pode ser unha absolución ao servizo dos contaminantes.

Dúbidas comerciais

O grupo de Bonneuil chama agnogesis, a organización da ignorancia da man de sectores sociais –ignorance as resulting from the organized work of social actors ou “a ignorancia derivada dun traballo organizado por axentes”). Hai unha década, os historiadores da ciencia Naomi Oreskes e Erik Conway publicaron a súa investigación sobre este tema, titulada Merchants of Doubt ("Dúbidas Vendedoras"). Nel describíase como a estratexia dos sectores que non queren cambiar o seu modelo de negocio ante diferentes problemas de saúde ou contorna globais (tabaco, choivas acedas, buraco da capa de ozono, etc.) alimentouse de forma sistemática, xerando incertezas e confusións, co fin de destruír o consenso científico obtido. En cada situación púñase en marcha a mesma táctica: quitar credibilidade ás investigacións científicas, ampliar a información falsa, alimentar a confusión e a dúbida. Ambos os historiadores, entre eles Bill Nierenberg, Fred Seitz e Fred Singer, o tres físicos e os que traballan como sicarios para os intereses das grandes compañías do sector do tabaco, a química ou o petróleo.

O xornalista de Mickael Correia Mediaparte, no seu libro Criminels climatiques ("Climas criminais"), céntrase en tres grandes empresas: Saudi Aramco, China Energy e Gazprom, cada un con vínculos moi estreitos co seu estado. Correos explica as empresas, estados e bancos de combustibles fósiles e os sistemas de portas xiratorias entre o tres, mostrando como se socializan os seus efectos negativos. As principais conclusións son a necesidade de acudir á xustiza contra as incertezas vendedoras, desenvolver estratexias para bloquear as súas infraestruturas e crear alianzas cos traballadores das industrias fósiles.

Nos próximos anos é posible que a tarefa dos vendedores de dúbidas vaia en aumento.