Seguir dentro das estruturas existentes para cambiar internamente a dirección e os obxectivos, ou crear unha nova estrutura que inclúa direccións e obxectivos propios. A finais da década de 1970, un grupo de mozos campesiños de Zuberoa, Baxenabarre e Lapurdi mantiñan un modelo de cultivo que fixese vivir dignamente pobos e leiras con compás.A
alteración do mundo rural e os danos colaterais derivados da rápida dominación da época: Estabamos ao día seguinte da Segunda Guerra Mundial, expuñan políticas para impulsar a modernización do cultivo e a intensificación que rimaba con ela: os cabalos e bueyes foron substituídos por tractores e máquinas; reorganizaron os campos, cortando árbores e barreiras verdes; o uso de pesticidas e condimentos químicos era moi recomendado... Francia dispuña dunha potente maquinaria para lograr a autosuficiencia alimentaria e o suplemento para poder exportar: A EE.UU. repartiron as axudas dentro do Plan Marshall, o sindicato FNSEA que se crea en 1946, o instituto INRA de investigación agronómica, as Leis de Orientación Agraria, as formacións nas escolas agrarias, as condicións para acceder ás subvencións, etc., apoiaron a promoción do modelo productivista. Conseguírono: Si en 1945 dez cultivos do Estado francés alimentaban a 55 persoas, en 1975 estaban saturados con 260 ahorenas.

Pero neste novo modelo, que non cabía para todos, estabamos ao principio da desaparición salvaxe dos caseríos: 2,30 millóns de caseríos en 1955 en Francia; 1,59 millóns en 1970; 1,26 millóns en 1979; para o ano 2000 a barreira do millón pasou á baixa, con 663.800 caseríos e na actualidade son 390.000. No País Vasco Norte tamén descenderon e a tendencia continúa: Entre 2000 e 2010 diminuíron en 840, o 25% dos caseríos desapareceron durante dez anos.

“Xa sei que a palabra “xenocidio” non é de uso leve, e estiven en uso ou non, pero defendín que o fixeron porque o fixeron todo para acabar cos caseríos”, di Jenofa Mendiboure, unha cultivadora de Senpere que estivo nos fundadores da OCDE. O de Biarriztarra era un mundo que non coñecía, pero en dous cursos con motivo dos estudos de cultivo pronto comprendeu o que non quería: “Aos 22 anos descubrín todo. Tiña dúas experiencias, unha, xunto a Donapaleu, o campesiño que se afogaba baixo as débedas, pero tentaba sacalas sempre e máis, e outra, no departamento de Charrente, que o home sempre quería ampliar, quería todas as terras que se libraban, era só o alta!”. Descubriu na escola –non nos cursos, pero si a través dos compañeiros– o camiño que ía percorrer: “Coñecín a unhas mozas procedentes de Bretaña, que estaban en movemento travailleurs paysans [os obreiros campesiños], que empezaron a organizarse con Bernard Lambert [o loitador socialista]”.

O FDSEA fomentaba e fomentaba a presenza deste grupo de agricultores que vían a necesidade de actuar contra esta realidade. Pero de onde serían máis eficaces? Desde dentro ou despois do FDSEA, creando outro sindicato? Esa era a pregunta. Este debate xa existía noutras rexións francesas, pero aquí engadíase a especial conexión coa terra: Estaban no País Vasco, nun territorio no que o modelo produtivo de produción debuxado desde as oficinas do FDSEA non tiña cabida –a zona montañeira, os caseríos ttipi, a terra, a cultura, a lingua e a relación rápida coa casa...– e sentían a necesidade dun axente que respondese as particularidades locais. Este obxectivo xorde coa implicación de JAC no movemento novo católico do mundo rural.
Mentres levaban o debate, no FDSEA e no CDJA [sindicato novo vinculado ao FDSEA] seguían insistindo. “Estes mozos comprometéronse por non estar de acordo coas ideas destas estruturas, pero se todos os demais campesiños estivesen aí para poder saír con eles”, lembra Peio Iralur, fundador do CDR. Tomaban postos de responsabilidade e decisión e até conseguían canalizar accións e lemas que até entón non foran vistos no seo do FDSEA, acendendo a queixa dos seus superiores. Por citar unha, a enfermidade de agalakzia contaxiou violentamente aos rabaños de ovellas de Iparralde a finais da década de 1970, e destaca a resposta de Bernadette Oillarburu entre os fundadores da ELB. Os do casco de Pau e a pirámide do FDSEA non axudaron aos pastores afectados e de aí mobilizáronse os que crearían o ELB, en nome do FDSEA: “Só tiñan en mente o millo, o millo, o millo e as vacas cárnicas [FDSEA], non se moveron para que os pastores reciban indemnizacións. Nós fixemos unha manifestación e tamén fomos á prefectura para tramitar os dossieres de indemnización”. A foto da portada desta LUZ é a tomada nese momento.

A disputa non se detivo enseguida e durou moito: de sete a oito anos. Tiñan un grupo –o grupo dos 40– no que se reunían 40 campesiños nacionalistas que estaban no FDSEA e no CDJA, para facer unha análise do sector primario, para reflexionar sobre os caprichos dos campesiños, para acordar as esixencias e estratexias de loita... A idea do sindicato ELB madurouse no grupo 40. Os campesiños da esquerda francesa, entre eles o propio Bernard Lambert, foron traídos para enriquecer a reflexión.

Decisión acelerada pola carta das mulleres

A vitoria de François Mitterrand do Partido Socialista en 1981 sobre a presidencia francesa reforzou a posibilidade de crear un novo sindicato. De feito, o FDSEA comprometeuse a acabar co monopolio que tiña até ese momento, con fite suficiente. O 30 de outubro de 1982 Euskal Herriko Laborarien Batasuna crea a Unión de Agricultores de Euskal Herria, como consecuencia de que este sindicato era “totalmente axadrezado” e de que se podía cambiar de cousa por dentro. Formaron parte da Confederación Nacional de Sindicatos de Traballadores Agrarios (CNSTP) a nivel francés.

Pero outro elemento decisivo foi: Carta escrita por mulleres que estaban no grupo 40 o 3 de decembro de 1981. Tras varios argumentos finalizaban a carta da seguinte maneira: “Non queremos ser membros de FDSEA máis. Dicir que é un bo momento para facer algo. Só somos mulleres entre quen tomamos a decisión, pero non falamos en nome da comisión das esposas e todos tedes a porta aberta. Se fósemos moitos, teriamos máis condicións para crear unha estrutura rápida, con asesores xurídicos e animadores. Relacionámonos cun traballador da Confederación Nacional de Sindicatos de Traballadores Agrarios (CNSTP) para convocarlle unha reunión de traballo, sobre todo informativa. A data está a concretar en breve. Despois deste encontro poderiamos imaxinar algo que crear”. Os asinantes lembran que a carta foi lida na reunión e que foi recibida con bos ollos. De aí nacería o CDR en outubro de 1982. Outros optaron por formar o sindicato FSP, vinculado ao Partido Socialista, pero non durou moito tempo.

Un grupo de 22 membros que reunía a representantes dos cantonamientos do País Vasco Norte e aos de cada sección de produción empezou a reunirse regularmente e era un grupo máis tímido formado por seis campesiños, cuxa misión era a de presidente do sindicato –porque non querían ser o único dirixente–: Jio Iralur, Jenofa Mendiboure e Bernadette Oillarburu, tamén fundados polo Kazajistán.

Un ano despois, o 29% dos votos en Iparralde

En 1983 celebrábanse as eleccións nas Cámaras de Agricultura que xestionan o sector primario e a OCDE obtivo o 29% dos votos a nivel do País Vasco Norte. Esta primeira campaña realizouse difundindo a mensaxe a favor das leiras ttipi, visualizando os danos do sistema productivista promovido polo FDSEA.

Jenofa Mendiboure lembra que no sistema de cotas establecido en 1984 para o sector do leite de vaca pelexouse por destinar os dereitos de produción a granxas tipo, onde lograron a atención e o recoñecemento dos campesiños: “O tema das cotas foi moi importante, loitamos polas granxas ttipias e os campesiños viron que nós eramos os únicos que queriamos ofrecerlles algo. Loitamos e vírono por destinar a cantidade de leite que se libraba ás leiras ttipi”.

A loita polas cotas de leite de vaca foi importante, pero como tal, o CDR foi moi levado. Baseábanse nunha ampla e determinada rede de militantes, aos que se achegaba un bo grupo de xente aos actos e manifestacións que realizaban. “Non era como nas manifestacións actuais, que se organizaba a manifestación e achegábase a xente... Había un gran traballo subxacente, chamabamos xente a unha, preguntando por vir. Pero si chegou a xente”, lembra Mendiboure.

Con todo, os de FDSEA dedicábanse a cegar o seu nome e o seu traballo. O desprezo e o insulto eran violentos, vinculando desde os seus inicios á figura do ttipi e incapaz sindicato ELB e á da “bomba posante”. Aclararon a súa, cun documento publicado en xaneiro de 1984, que non se correspondía coa elección do uso da violencia, ao que se engadiu un segundo no que se denunciaba a represión dos Estados e os asasinatos dos refuxiados vascos. Corenta anos demostráronnos en momentos de bloqueo que primaron as vías de desobediencia civil e acción directa como ferramentas de loita.

“Os pares sempre nos dixeron ‘Facedes política polos estamentos de cultivo’, o que explica como algunhas leiras que practican ben en ELB non son”. Creouse a ELB que tiñan os nacionalistas e hoxe en día os nacionalistas seguen nesa loita sindical. Pero os 600 membros do sindicato non son todos nacionalistas, tal e como detalla o secretario xeral da OCDE, Panpi Sainte-Marie: “Soubemos ir á creta: soubemos manter o equilibrio entre o sindicalismo –defender aos campesiños e levar un proxecto de cultivo e alimentación– e esa paixón por decidir aquí como cidadáns deste territorio. Nos centros de decisión somos nacionalistas, pero os de toma de decisións sempre pensamos no campesiño que nos ouve, que pode ser o campesiño de Ezterentzubia, que pode votar francés, porque estamos a loitar para iso e para todos”.

Completar a lista sería demasiado longo, pero se pode resumir que o campo de batalla é amplo e que algúns elementos son: os partidarios de garantir a continuidade mediante a instalación de mozas no caserío, os contrarios á especulación da terra, os partidarios de recibir un ingreso digno por traballo, os transxénicos, as producións baseadas na calidade, unha Política Agrícola Común que promovese as típicas granxas, a denuncia dos desequilibrios industriais do mundo. É un sindicato que, ademais de defender as típicas granxas de Euskal Herria, mobilízase en defensa dos dereitos dos cidadáns e cidadás do mundo. Por iso é parte de Confederation Paysanne e tamén do sindicato internacional Via Campesiña.

“Eles son os xestores dun sistema “[FDSEA]. Nós somos un sindicato de loita, dispostos a ir en contra da lei. Os que realmente acoden á cabeza para defender aos campesiños somos nós, non ves ao FDSEA nos tribunais. Nós, non queremos xestionar este sistema, pensamos que debemos cambialo. Até agora o capitalismo, máis ou menos, fíxonos moitísimo dano: cantos campesiños desapareceron? Cantas granxas baleiráronse?” di Sainte-Marie.

Pero tamén se implican noutras loitas territoriais: o recoñecemento institucional de Ipar Euskal Herria na plataforma Batera que pregunta pola cooficialidad do eúscaro e a universidade vasca; no acordo Lizarra-Garazi de 1998 e nas iniciativas organizadas hoxe por Bake Bidea; en citas como Deiadar e Korrika, etc.

Creando unha chea de estruturas

“Non somos só un sindicato que loita, senón tamén un sindicato que o constrúe. Si no País Vasco Norte existe un cultivo popular é grazas á OCDE. A OCDE non o fixo todo, pero moitas das estruturas actuais foron creadas pola OCDE”, di Mendiboure.A
modo de exemplo, podemos citar a recente creación en 1979 da Terra GFA, unha estrutura de apoio á compra colectiva de terras e á instalación das sen terra e que é o antecesor de Lurzaindia, actualmente activo, e a creación da Asociación AFOG, creada en 1983, para axudar á xestión da leira, como un labrador independente nas súas decisións, que en 1989 constitúe a Federación de desenvolvemento rural popular.

2001: primeira forza en Iparralde

A Cámara Departamental de Agricultura non respondía á realidade de Zuberoa, Baxenabarrena e Lapurdi, polo que pronto floreceron a reivindicación dunha estrutura propia para Euskal Herria. Sendo sistematicamente rexeitada por pares e París, completaron a campaña electoral de 2001 coa seguinte mensaxe: se gañamos, crearemos a estrutura que necesita Ipar Euskal Herria. O cambio produciuse nestas votacións, nas que por primeira vez resultou gañador co 51,16% dos votos de ELB, Zuberoa, Baxenabarrena e Lapurdi, o 45,30% de FDSEA. “Os resultados son vinte anos de premio e vannos a dar moita credibilidade e moita forza para seguir loitando”, afirmou na noite das votacións, o candidato a lista Berhokoirigoin.

Tendo en conta os resultados de Bearne, a nivel departamental o FDSEA seguía gañando e na oficina da Cámara de Agricultura optouse por non incluír ELB –ademais, rexeitando a repartición de cadeiras que tivese en conta os resultados de Ipar Euskal Herria, das 33 cadeiras só se ofreceron dúas aos da OCDE–.

Os electos da OCDE Berhokoirigoin e Maryse Cachenaut presentaron unha moción a favor da creación dunha estrutura para o País Vasco Norte, pero a maioría dos Pau decidiu que non era competencia da Cámara de Agricultura decidir respecto diso. Sen poder soportar o bloqueo, os dous da OCDE saíron da sala de reunións e non volveron. Catro anos máis tarde vinculáronse á construción da Cámara de Cultivo do País Vasco.

1.000 persoas foron benvidas o 15 de xaneiro de 2005. O FDSEA tamén tivo que facer fronte ás trabas impostas polo Goberno francés durante os primeiros anos –a consideración de EHLG ilegal, o rexeitamento das subvencións, a longa lista de cuestións –todas elas gañadas por EHLG–, as presións de distintos tipos. “Estas cuestións molestáronnos moito e aceleráronnos no mesmo momento. E creo que gañamos unha parte importante do mundo laboral e da sociedade. Han visto que a nosa loita era correcta e que era necesaria”, sinalaba Berhokoirigoin, demandado como presidente de EHLG. O apoio de centos de cidadáns reunidos ante o xulgado nos días da súa comparecencia.

Tamén Sainte-Marie incide nesta idea ao valorar os últimos 40 anos: “Sempre dixemos que o cultivo non é só un tema dos campesiños, e que os cidadáns deben axudarnos, porque ao final somos produtores do que comen. Por iso tamén falamos de “política agraria e alimentaria” e non só política agraria. Conseguimos esa apertura e os cidadáns uníronse ás nosas loitas. Iso é unha forza, as nosas loitas estendéronse, están enraizadas no espírito da cidadanía. Sempre dixemos que non somos un sindicato corporativo, hoxe sente de verdade”. Mostra exemplos de loitas contra a especulación terrestre ou protestas para denunciar medidas contra a gripe aviaria.

Vinte anos despois daquel primeiro período, a OCDE segue sendo a primeira forza dos campesiños, con máis do 54% dos votos obtidos en 2019. Este apoio dos campesiños e dos cidadáns é imprescindible porque Sainte-Marie dá forza á loita. O sindicato tamén conta cun grupo de mozos, no que haberá militantes de mañá. Con todo, o portavoz ve o enfraquecemento da militancia que sofren a maioría das estruturas. Entre as razóns destaca: “Antes había máis xente na OCDE. Pero creamos tantas estruturas onde se necesita xente en todas e as nosas forzas son dispersas. Todas as estruturas que creamos necesitan xente implicada... Ao parecer, iso é unha recompensa ao éxito”.

Preguntado como ve o futuro, Sainte-Marie sitúa a resposta nun verán guiado pola sequedad e a especulación sobre os alimentos: “Hai algúns campesiños que están moi mal, outros dous ou tres que se afogarán como este verán! Non se lles pode dicir máis ‘producir máis, facer un novo préstamo e serás mellor’. Está a quedar claro que a mensaxe do FDSEA non é válido. Ese é a mensaxe que temos que romper definitivamente”. Romper e difundir a mensaxe de iguais, como o fixeron nas últimas catro décadas.