A pesar de que os seus pais pasaron por alí, a comunidade Arco Iris era coñecida desde neno por Irati Gorostidi e Mirari Echavarri, pero hai pouco empezaron a descubrir o que realmente foi. En común. O seu pai entregou a Gorostidi un libro de fotos de alí e golpeárono ao momento. Enviounas inmediatamente a Echavarri. El tamén comezou a procura e atopou unha serie de publicacións nas dos seus pais. Tratábase de revistas creadas na propia comunidade, con fotografías propias e follas promocionais dos cursos, que eran a principal fonte de ingresos. Despois, cando as nais de ambos morreron en poucos meses, a curiosidade acentuouse: “Algo ocorre cando te achegas á idade que tiña a nai cando nacía: sentes moi conectado con ela e empézanche unhas conversacións”, di Gorostidi. No proceso de duelo, en plena sede de saber todo sobre a nai, os dous uníronse e de aí xorde a película San Simón 62, estreada este ano no festival Punto de Vista de Pamplona, cuxo nome parpadea a dirección do convento no que se estabilizou Arco Iris.

Mesmo despois da película cústalles explicar o que foi Arco Iris. Gorostidi di que tamén senten unha especie de reticencia, xa que ademais da súa película, hai pouca cousa na rede sobre esa comunidade: “Parece que somos responsables de definir que foi aquilo. Despois da película me escribiron dous ou tres persoas dicindo que os seus pais pasaron por alí, e como non saben moi ben o que foi, a ver si podo explicalo. E é moi difícil, claro. As nosas fontes de investigación foron correctas: as súas publicacións, os testemuños dos participantes… Podo imaxinar, pero sinto que aínda non entendo ben o que foi”. Tras a súa fundación a finais dos anos 70, viviron varios anos en Lizaso (Navarra), antes de viaxar a Cataluña (Arenys de Muntera e Alcover). “Nun principio definíano como unha comunidade tántrica, pero pronto asimilaron outras tendencias. Tiña unha estética e iconografía moi parecida á das comunidades que rodean a Osho. A singularidade é que en 1978 imaxínese algo así en Navarra”, di Gorosti. Aínda que o tantra é moi importante, tiveron outros efectos. “Ao principio a cuestión da liberación sexual era fundamental. Ademais de xente próxima ao líder espiritual, tamén había xente que vivía alí e asistía só aos cursos. Os cursos atraeron a tanta xente, porque a comunidade creceu moito, e pronto abriron dúas novas sedes en Cataluña”.

Os directores fan unha elección radical na película: nin sequera falan do líder espiritual Emilio Fiel “Miyo”. Tiñan claro desde o principio que non querían facer o relato dun grupo construído ao redor dun líder, pero dubidaron polo menos si tiñan que entrevistarse ou non. Gorostidi explica que durante a montaxe decidiron non: “Facíanos retroceder e iso é significativo. En todo o que recibimos sobre Arco Iris era tan protagonista… Non se trata de que o que ocorre ao redor dun gurú como este non nos importe –desde unha perspectiva de xénero, por exemplo, pode ser moi interesante–, senón que quixemos dar lugar a outros relatos”. Echavarri define que estes relatos son próximos aos seus propios intereses: “Achegámonos a Arco Iris seguindo a pegada das nosas nais, e por tanto aí xa vemos cales poden ser os temas que nos moven: maternidade, sexualidade, parto, coidado dos nenos, relacións entre homes e mulleres… de súpeto démonos conta de que todos eles tiñan relación”. Mesmo se deron conta de que algunhas cuestións se volven especialmente problemáticas si son reproducidas por unha comunidade que teoricamente busca a liberdade: “Tentaron pór todo patas para arriba, dunha maneira moi sinxela, sen ter en conta moitos aspectos fundamentais”, explica Gorostidi. “Pasamos corenta anos no franquismo, fomos educados no catolicismo e agora, da mañá á noite, somos capaces de superalo. E ademais, e unha tendencia estranxeira, o tanque procedente do hinduismo, vainos a solucionar os nosos problemas espirituais e sexuais extraordinariamente arraigados… a min paréceme moi duro”. A Echavarri parécelle parecido: “Esta espiritualidade inmaterial chocaba con cuestións moi materiais porque era unha espiritualidade masculina privilexiada”. A pesar do tantra, as mulleres quedaban embarazadas e apartábanse entón do grupo. Este choque é o que máis interesa a Gorostidi daquela experiencia: “Falar de liberación sexual é moi problemático sen ter en conta a perspectiva de xénero. Desde hoxe, ao ver como se fixeron algunhas cousas, xorden moitas dúbidas”.

Sen idealización, sen sentenza fácil

A pesar das críticas, os directores falan de que a película quere pór en valor esa experiencia. “Moitas veces doume conta de que é moi fácil observar a actitude desde un xuíz, coma se fose unha seita. Ao mesmo tempo, é fácil caer no cinismo. Tentamos evitalos”, explica Gorostidi. “Tamén o romanticismo”, engade Echavarri: “Algúns que a viviron lembran dunha especie de idealización. Pero logo esas mesmas persoas lembran experiencias moi duras. Imaxina o complexo que é”.

Cando buscaban un camiño para achegarse de forma equilibrada a esta experiencia, decidiron meterse na película. Dalgunha maneira foi unha forma de escapar da lóxica da reportaxe ortodoxa. “Podes tomar unha gran distancia co que estás a gravar, tentando reconstruír o que pasou con voces moi diversas. A nosa aposta foi xustamente a contraria: as voces que eliximos son moi parciais, tivemos unha relación directa con estas persoas, nós tamén estamos implicados, e contamos desde unha perspectiva íntima o que nos interesa desta experiencia”, di Gorostidi. Non tiñan moi pensada esa elección; ao resolver o duelo das nais, decidiron aparecer as dúas.

Outra decisión formal importante foi gravar todo cunha cámara Bolex de 16 milímetros sen pilas nin baterías, para complicarse o proceso. Podían gravar planos de até medio minuto porque logo se cortaba. Son conscientes de que as cámaras de 16 milímetros poden ser dispositivos embellecedores, pero eles atópanlle outro sentido porque lles interesa adaptarse ás condicións que lles impón a tecnoloxía. Segundo Gorostidi, utilizar este tipo de cámaras desde unha perspectiva superficial non ten moito sentido: “Hai formas máis sinxelas de embelecer os planos. Traballar con este tipo de cámaras é moi custoso e caro. E tamén condiciona enormemente a elaboración do son. A cámara é tan ruidosa que se escoita en todo momento”. Durante a rodaxe déronse conta de que non poderían sincronizar o son coa imaxe debido ás características especiais da cámara. Isto condiciona totalmente a última versión da película.

Traballar con esta cámara especial ha servido a Echavarri para afastarse do que estaban a facer: “A tecnoloxía dixital está moi interiorizada no día a día. Pola contra, unha tecnoloxía tan difícil axúdache a tomar outro punto de vista, si é un tema íntimo e emocionalmente pesado como o noso. As postas en escena hai que pensar moito máis”. Gorostidi únese: “Entre o que gravas e o que non tes xorde unha gran fronteira. Co dixital xorde unha fantasía, que non é certo, que parece que non tes por que tomar grandes decisións ao gravar, porque polo si ou polo non podes gravar todo. Co analóxico, en cambio, tes que decidir moitas cousas na rodaxe”.

Aberta a posibilidade de continuar

Gorostidi e Echavarri son amigos da infancia, pero despois de moitos anos sen coñecerse, atopáronse na clase de Belas Artes de Bilbao. Por moitos traballos de clase en colaboración, esta é a primeira película dirixida conxuntamente. Gorostidi presentou o proxecto ao concurso X Films do Festival Punto de Vista e incorporouse posteriormente ao proceso Echavarri: “Cando eu entrei había moitas cousas definidas, pero na rodaxe improvisamos moito. Para min foi novo traballar así, tomando decisións ao momento. Golpear a porta de alguén e ver que pasaba. Ensinoume a confiar no proceso”.

Moitos dos que viron a película comentáronlles que quedaron con fame. Aínda que polo momento non teñen ningunha intención concreta, teñen ganas de seguir co proxecto dalgunha maneira. “Tiñamos unha chea de ideas, pero non nos deu tempo para máis”. En calquera caso, Gorostidi, polo menos, ten a intención de continuar coas contas da comunidade Arco Iris. Escribe unha longametraxe de ficción chamado Anekumen, ambientado nas súas experiencias: “Primeiro ocorréulleme abordar este tema desde a ficción, pero dá para tanto… O curto que acabo de terminar é como a primeira parte desa longametraxe. Os protagonistas da película fan un percorrido: veñen do movemento obreiro, onde se espertan todas estas preocupacións revolucionarias e entran en Arco Iris. Foi a traxectoria de moita xente, tanto dos pais de Mirari como dos meus. Durante a transición son capturados por unha decepción e por un enorme buxán. Métense nunha especie de crise existencial, non atopan sentido a nada e tratan de buscalo neses lugares. Ese é o tema do proxecto que estou a escribir”.