Dentro do programa Axenda 2030, os alumnos e alumnas abordan cada curso un tema relacionado co desenvolvemento sostible. Fai dous cursos realizouse un traballo sobre os bosques e realizouse un diagnóstico e propostas de mellora neste ámbito, por unha banda as propostas de mellora no contexto do centro e por outro as propostas expostas ao concello tendo en conta a todo o pobo. Entre outras cousas, pediron ao Concello que non cortase árbores, que plantase árbores autóctonas, que tivese en conta os espazos naturais nas novas urbanizacións, etc., e dixéronlle que querían máis espazos verdes no pobo, para que todos os veciños e veciñas utilíceno en xeral e para que os propios alumnos e alumnas fágano en particular. A pesar de que as institucións non estaban moi afeitas atender este tipo de demandas, o Concello de Azkoitia dedicou unha hectárea ás escolas na zona de Munoaindi, e limpouno e preparou para que os centros puidesen utilizar.

Aí comezou a aventura catro centros educativos de Azkoitia. Ao redor da mesa nos contaron a súa experiencia os profesores destes centros: Eider Irastorza do IES Azkoitia, Ana Ruiz de Azua do centro concertado de Floreaga, Zaine Rekondo da escola activa Bizilore de Educación Infantil e Educación Primaria e Iratxe Etxeberria do centro de formación profesional Izarraitz. Tamén se uniu á conversación Olatz Zabaleta, de Ingurugela, servizo de asesoría ambiental do Goberno Vasco. Este curso o centro público Xabier Munibe sumarase ao proxecto, e entón si, a iniciativa abarcará a todas as escolas da localidade, en base á colaboración de todos os centros educativos de Azkoitia.

Antes deste proxecto, o xornalista pregunta en primeiro lugar se Azkoitia, con máis de 11.000 habitantes, non é un municipio con moitas zonas verdes. “É verde, si, pero temos pouco espazo público verde, porque case toda a terra é privada e está a entrar moito eucalipto, é unha realidade que se repite en toda Gipuzkoa”, explican os profesores.

Estanque, arboledo, senda… En primeiro
lugar, deseñouse o espazo cedido polo Concello: definiuse un carreiro, bancos para sentar, que árbores queren plantar nesa zona… Seleccionáronse as árbores autóctonas (bidueiro, haxa, acivro, arte, fresno, arce...), pero os educadores contáronnos que se realizou a plantación inicial aproveitando directamente as árbores que tiña o concello no viveiro. Tamén se levou a cabo o proceso de germinación do carballo con landras, coa axuda dos gardas forestais, polo que se pretende plantar máis adiante os arbustos que brotan.

O proxecto estrela deste curso foi a lagoa. O pozo realizouse en Munoaindi coa colaboración da Sociedade de Ciencias Aranzadi e contou coa participación de mozas de catro centros escolares, desde Primaria até Bacharel e Formación Profesional. O proxecto contou cunha gran cantidade de man de obra: escavar, soltar con pas, limpar con aixadas, aplicar unha capa de geotextil (para que a auga de choiva non se filtre e a terra non o absorba todo), pór outro par de capas, botar terra, rodear o pozo con valos... Conscientes de que a reprodución dun hábitat para cultivar o medio ambiente e a biodiversidade é unha gran oportunidade, cada vez son máis as escolas que están a animar a crear este tipo de humidais no País Vasco; agora tamén os de Azkoitia dispoñen do seu propio pozo, auténtico laboratorio natural, o que permitirá a Azkoitia unirse á Rede de Lagoas.

“O obxectivo é que o espazo natural sexa un lugar de estudo –explícanolo Olatz Zabaleta–; coa lagoa aprenden de cerca, por exemplo, porque non se fixo un “pozo e acabouse”, senón traballar o que lle dá ese pozo: falar das ras e anfibios que se achegan, das especies en xeral, das plantas que empezaron a crecer na contorna, das peculiaridades climáticas, das estacións… A natureza vai gañando e facendo o seu traballo e de auga.” Por iso, tamén é unha tarefa para os próximos cursos, porque é un espazo vivo que quere ir adaptándose ás propostas e necesidades do alumnado. Ademais, a diferenza do curso pasado, ao longo deste curso as excursións ao Espazo Natural están incluídas e previstas no currículo, xa que “o que non está planificado é difícil de realizar nos centros escolares, e unha vez que se fixo un oco no currículo, pódense ir a Munoain cos alumnos con maior frecuencia e facilidade”.

Converter a mirada nun lugar de estudo da Natureza non
é ir ao campo ou ao bosque e ver que é o que nos atopamos, “hai que saber mirar e son proxectos que axudan a mirar: buscas en lugares cálidos e húmidos para atopar anfibios, sabes que podes atopar vida baixo as pedras... igual que con ruídos e sons, porque hai que aprender a escoitar, e cando aprendes as pistas, posche outras lentes e sabes, gáñasche de aprender a mirar”.

Os alumnos gozaron coa escusa e en marcha, xunto cos nenos doutras escolas, e desde entón senten a lagoa. Ao principio, por exemplo, estaban nerviosos, porque fóra das horas lectivas íase a mirar o pozo e non enchíase de auga, non chovía, ou un día un alumno achegouse ao pozo e enviou a foto, preocupado por estar fangado. Estas situacións son unha boa oportunidade para tratar temas como o clima e o tempo, ou como se cortaron os piñeiros e o humidal está en pendente para explicar que é normal durmir. Ademais, algúns alumnos que non están tan cómodos na dinámica da clase víronse de súpeto salientados polo seu maior coñecemento en temas de natureza ou de acción exterior, “e tamén foi bo para a autoestima de quen sofren entre as catro paredes”.

O deseño do espazo creárono os propios alumnos, os cambios e as propostas na planificación… En definitiva, os educadores puxeron de manifesto o valor de que os protagonistas sexan os propios nenos e nenas no proceso, porque normalmente tendemos a dalo todo feito. “Para iso, evidentemente, o coñecemento previo é importante e puxemos énfase nos contidos para que as propostas que fan os alumnos e os seus criterios sexan consistentes; que as árbores que queren plantar sexan autóctonos non é unha proposta que xorde da nada. O coñecemento e a implicación tamén achega sensibilidade e conciencia, o desexo de coidar e respectar o que vive de cerca”, din os profesores.

Olatz Zabaleta subliñou o que está na base de todos os traballos: o enfoque ecosocial. “Empoderamos aos alumnos para afrontar os problemas, os problemas ambientais e sociais están relacionados, todo está relacionado, as solucións e as respostas. O tema central que imos tratar este próximo curso é a enerxía, por exemplo, a pobreza enerxética.

Naturgune, ikasgune… e o punto de encontro
entre nenos e nenas de Educación Infantil e adolescentes de Formación Profesional foron moi divertidos coa idea de que os nenos e nenas prepáranse de arriba abaixo, os mozos vestidos con roupa limpa de rúa, como se foron comprendendo e axudando aos poucos dous mundos tan diferentes. De feito, este proxecto é un bo punto de encontro das escolas de Azkoitia, punto de partida para outras iniciativas e colaboracións, aprendendo e alimentándose das experiencias. Cada un fixo a súa achega e os de Formación Profesional, por exemplo, tiveron moito que dicir nas manualidades relacionadas coa madeira.

Os colexios tamén colaboraron cos gardas forestais, con Aranzadi, coas asociacións da natureza e con outros axentes da localidade, convencidos de que o motor e o futuro do proxecto é o motor do mesmo, que aos poucos se vai vendo no pobo, buscando sinerxías entre uns e outros e formando unha rede de relacións.

A ruptura da transmisión natural é parte da rede de relacións. Con todo, este xornalista da cidade asegura que nun pobo como Azkoitia os nenos e mozos saberán algo sobre a natureza. Outra imaxe que deron os educadores é que a xente que vive do caserío é moi escasa no pobo, á que se asocia un forte descenso do coñecemento da natureza. “Acabamos de facer un proxecto de plantas medicinais nas escolas e coñecemos por primeira vez as instrucións que nos deu un granxeiro coas plantas que lle rodean, non só os alumnos, senón tamén nós mesmos, porque a interrupción da transmisión non é das novas xeracións, que xa se produciu na xeración anterior –di Zabaleta–. O descenso do mundo rural á rúa foi a causa da perda, pero tamén a falta de importancia que durante anos se deu a este tipo de coñecemento. Agora volvemos a valorar os coñecementos relacionados coas hortas, plantas, animais, natureza... e hai algo que facer. Penso que estou con moitos profesores que traballan en pequenos pobos e o que me din é que sendo un pobo pequeno e verde os alumnos crían que sabían máis da natureza, pero que en xeral non é así. A sensibilidade e afección dos pais cara á natureza tamén se nota nos alumnos”.

A educación quere fuxir
das catro paredes, Pandemia púxonos de manifesto a importancia do exterior, e o mundo da educación está a tomar conciencia diso nos últimos anos, como mostra da gran iniciativa que existe para transformar o patio do colexio. Agora ben, a implantación dunha zona verde no patio e o tratamento de como e para que desa zona verde son cousas diferentes, cada vez son máis os profesores que se están formando no uso didáctico dos espazos exteriores. A tendencia nas formacións que organiza Ingurugela é evidente, son moitos os profesores que se apuntan aos cursos, as lagoas, a horta, os campos, o ecofeminismo…

A excursión ao espazo natural de Munoaundi tamén é enriquecedora e motivadora. Duns centros tárdase máis en acudir que doutros, e dependendo da idade do alumnado tamén pode ser un plan de actuación integral, se se vai quedando no camiño, vendo cousas, preguntando… Si tómase con paciencia, o propio camiño dá moito xogo para falar de plantas, árbores e animais.

“Este proxecto axudou a perder o medo a saír fóra –confésanos Eider Irastorza– porque moitos profesores están cómodos dando clase na súa camarita, e este tipo de iniciativas son un pequeno impulso para cambiar a dinámica”. En definitiva, para poder saír ao exterior necesítanse polo menos dous profesores por grupo, hai que coordinar os horarios, o tempo ten que axudar, hai que facer un traballo previo… “A organización e as condicións educativas que temos non empuxan ao exterior, non é fácil, pero creo que nos está cambiando o chip –di Ana Ruiz de Azua–. Empezar a saír das catro paredes é o primeiro paso para cambiar a tendencia, e en todos os centros adoita haber algunha motivación que abra a porta e acariña ao resto do profesorado”.