Temos un sistema de alimentación cada vez máis mundializado e liberalizado. Como chegamos até aquí? Cal foi a evolución do cultivo nas últimas décadas?

Desde a Segunda Guerra Mundial temos en camiño o proceso de industrialización do cultivo, que nun principio se deu nos países ricos e despois nos pobos descolonizados do Sur. O seu obxectivo é aumentar a produción de grandes monocultivos recorrendo masivamente a sementes comerciais, pesticidas e condimentos químicos. Foi un programa impulsado por grandes prestamistas, entre eles o Banco Mundial, seguido dos tratados de libre mercado. Pero este programa está escrito co obxectivo de incrementar a riqueza das grandes empresas que operan no agrobusiness, que son os grandes gañadores. Trátase dunha política que produce danos sociais, ecolóxicos e políticos de carácter vicioso.

O sector agrario está en mans dunhas únicas multinacionais e está cada vez máis ligado ao sector financeiro. Máis detalladamente, como é o panorama?

O 90% da nosa alimentación provén da industrialización do cultivo (en calorías), hai 30 cereais na base, dos cales tres forman a metade: pan, millo e irris. Con todo, desde fai máis de 10.000 anos estamos a cultivar e os agricultores e gandeiros desenvolveron unha enorme diversidade de froitos, verduras, cereais ou gando. No caso das plantas, a industria das sementes ha desmenuzado esta diversidade. Baixo a presión de Lobby, desde a década de 1960, demasiados pobos aceptan a privatización das sementes, creando unha especie de patente para os produtores de sementes, chamada Unión para a Protección dos Logros da UPOV Landa. Este sistema xurídico prohibe aos agricultores a reutilización de parte das variedades protexidas como sementes, que deben volver comprar cada ano. Isto permite a unha decena de empresas –Bayer/Monsanto, DuPont/Dow, Syngenta e outras– controlar máis do 60% do mercado mundial. Claro, sempre en nome do “avance”…

O financiamento do sector alimentario comezou na década de 1970. Introdución dos produtos de cultivo no mercado dos produtos financeiros derivados e o seu inregulación. Goldman Sachs, JP Morgan e outros, os xigantescos bancos que operan no mercado financeiro, desenvolveron as vías para o intercambio de cultivos sen base física. Estamos en plena especulación. Ademais, grazas ao traballo de lobby conseguiron evitar todo control dos reguladores. Cal foi o resultado? Que a burbulla de prezos caeu na crise financeira e alimentaria de 2008. Volvemos correr o risco de repetilo.

Podes especificar cales son os instrumentos desenvolvidos por eses bancos xigantes?

Os bancos e outros axentes financeiros crean fondos e venden partes a individuos ou institucións. Estes fondos permiten especular aos investidores mediante a venda e compra de partes. Pero en realidade non compran cereais, porque na base non hai nada diso. Así, e debido aos erros normativos, poden producirse distorsiones importantes cando os prezos destes fondos prevalecen, até o punto de conducir os prezos da economía real, é dicir, do mercado físico. Isto é o que está a ocorrer hoxe en día co prezo do pan.

Existe risco de craquea bolsista?

Non, supostamente non vai suceder a craca da bolsa. Con todo, a especulación do mercado financeiro fixa os prezos do mercado real con todas as consecuencias que iso leva.

Un número rechamante: catro grupos, Archer Daniels Midland (ADM), Bunge, Cargill e Louis Dreyfus, controlan o 90% das transaccións de cereais, así como as áreas de sementes, produtos químicos, transformacións alimentarias, distribución e vendas. Por que esta realidade é perigosa?

Esta concentración de poder das multinacionais é moi perigosa porque estamos ante uns carteis. Falsifican os valores reais das producións e teñen un poder enorme nos gobernos. Estes industriais centran todos os riscos nos agricultores, repartindo todos os beneficios entre eles, prexudicando ademais a contaminación de solos e augas, o sufrimento dos animais, o empobrecimiento nutritivo dos alimentos, as emisións de gases de efecto invernadoiro, etc. Ademais, presionan para orientar as producións cara ao mercado internacional, situando a seguridade alimentaria e/ou a soberanía nun segundo plano.

Os prezos dos alimentos crecen nos últimos tempos. Pode vostede explicarnos que é o que supón ese embrión?

Moitos aseguran que a causa é que Rusia invade Ucraína. Iso non é certo. Xa no ano 2021 iniciouse o aumento de prezos debido á crise COVID-19 e ás perturbacións na subministración. Hoxe en día segue influíndo o COVID-19 e entre outras razóns temos o aumento dos prezos no sector enerxético e a inflación xeral que iso leva. Como non podía ser doutra maneira, tamén temos especulación entre as causas do aumento de prezos.

Son cifras do Banco de Alimentación: dez millóns de persoas súmanse á pobreza extrema en cada unha das familias dun punto de prezos alimentarios. Unha vez máis, os países pobres do Sur son os primeiros prexudicados.

Si, iso é así. Algúns pobos teñen unha gran dependencia exterior e moitas veces son máis vulnerables aos golpes de prezo. A maioría son pobos que foron destruídos polo conflito –Afganistán, Iemen, Somalia, Etiopía…–. Ademais, pola débeda externa, tamén temos afectados países con escasas divisas para poder comprar alimentación –Sri Lanka, Exipto, Sudán...–. Pero nos países ricos o mesmo: os que menos riqueza teñen son os que máis sofren e sofren o aumento dos prezos alimentarios.

Líalle que, aínda que a diminución da produción de Valentin Brichardi na estrutura CCFD Terre Solidaire é real, non é proporcional ao aumento dos prezos, porque en realidade temos reservas alimentarias. Temos detrás desa comprobación a especulación mencionada na resposta anterior?

Hoxe vivimos unha crise de prezos alimentarios, pero en realidade non hai problema de abastecemento. Moitos dirixentes aseguran que é influído pola guerra de Ucraína, pero é mentira. Certo, Ucraína e Rusia representan máis do 25% das exportacións do pan, pero só o 0,9% da produción! Parte da produción de cereais está orientada ao mercado mundial, no que Europa e outro sete países aseguran o 90% das exportacións de pan e o 87% das exportacións de millo son catro países. O problema é que algúns pobos, como Exipto, son moi dependentes de Ucraína e Rusia, e que teñen que atopar outras fontes, si ou si. Ao mesmo tempo, algúns países con stocks paralizaron as exportacións para garantir a alimentación aos seus cidadáns.

Pero, en gran medida, o aumento dos prezos está ligado a unha excesiva especulación, que xa existía antes de que comezase a guerra de Ucraína. Os xornalistas de Lighthouse Project sacaron á luz como os fondos de índice de mercadorías agrarias aumentaron en Estados Unidos. Esta subida non ten nada que ver coa oferta e a demanda real; a procura de beneficios dos investidores fai estalar os prezos –ver gráfico a continuación–. O problema é que isto afecto directamente aos prezos reais. Así, os pobres ven prexudicados mentres os especuladores agudizan os seus beneficios. A pandemia e a crise alimentaria actual chegaron á conclusión de 62 novos millonarios, e iso só no sector alimentario!

Pódense repetir a revoltas da fame?

Si, é posible. Teño que destacar que a guerra de Ucraína afecto directamente ao custo e subministración dos condimentos. Rusia e Bielorrusia son importantes fontes de potasio, mineral imprescindible na produción de condimentos. Tamén son grandes exportadores de gas natural, necesario para os condimentos nitrogenados. A escaseza de fertilizantes e o aumento do seu prezo, máis do dobre que en 2021, véxase o gráfico, fará que os agricultores do mundo utilicen menos. Neste sentido, é posible que as colleitas máis tímidas tóquense o ano que vén e teñan consecuencias sobre a dispoñibilidade da alimentación. Hoxe falamos de pan, pero mañá quizais sexa risa, que é o alimento básico da metade da humanidade.

Os primeiros prexudicados son os pobos do Sur. Con todo, o cultivo está moi presente, incluso o destinado ao consumo doméstico. Como tantas fames negras neses pobos? Están a producir ou que só para exportar?

Como dicía, gran parte desa fame negra compona os pobos que sofren conflitos. Os prestamistas tamén son países suxeitos a medidas forzadas: deben producir materias primas para o mercado mundial (soia, millo, aceite de palma, etc.), evitando as necesidades locais. Esta especialización, dirixida ao control da industria e dos grandes grupos financeiros, é unha riqueza destrutiva e xeradora de pobreza.

Outro factor é a escaseza de terras para os agricultores tipo. A miúdo dedícanse a alimentar á familia, pero perden terras polas políticas debuxadas en favor dos grandes. A ironía é tráxica cando a metade dos afectados pola fame son agricultores.

Cada vez enfrontámonos máis á emerxencia climática. Cales serán os seus efectos sobre o sistema alimentario? Que che preocupa?

Xa produce moitos danos no sistema alimentario. Temos descensos de produción por inundacións, secas ou outras catástrofes. Temos unha diminución constante do valor nutritivo dos alimentos, resultado tamén da crise climática. Podemos afrontalo, pero cremos que para iso deberiamos abandonar o cultivo industrial, membros de GRAIN. Un terzo das emisións de efecto invernadoiro proveñen deste modelo, xa sexa por deforestacións, grandiosas granxas que acumulan animais de forma fea e por exceso de transporte. Encomian a produtividade, pero mantendo os danos na saúde, o medio ambiente e o benestar dos agricultores.

Diversos axentes sitúan a autonomía alimentaria e a soberanía como solucións. Ti tamén te sumas?

Si, totalmente. O cultivo popular e a agroecología axudaríannos a combater a fame e a crise climática. Pero para iso, os recursos deberían destinarse a ese modelo: necesitamos cambios nas políticas agrarias, tamén na PAC europea, para poder desenvolver os mercados locais, para apoiar e garantir a dispoñibilidade de producións de calidade, para crear empregos, para destinar unha retribución directa aos agricultores… Iso non é soñar, debería ser un obxectivo común.

Isto quere dicir un cambio radical do sistema.

Si, nós cremos que temos que cambiar o sistema. O cambio non vén da agroindustria nin da industria financeira, porque non teñen ningún tipo de interese por diferenciarse do seu poder e riqueza. Están a enxalzar constantemente falsas solucións, xa sexan “biocombustibles verdes” ou “cultivos con carbono”, pero morren. A experiencia demostrounos que a reforma destas empresas e a súa forma de facer negocio non é válida. Deben ser substituídos. Necesitamos un novo modelo no que o liderado dos campesiños e das comunidades locais aséntese no sentido común.

Para entender mellor o sistema alimentario actual, hai ideas que che gustaría engadir?

Hai que deixar claro que a captación e concentración de terras son os problemas prexudiciais que temos na base. Os terreos agrícolas son un valor seguro e un activo financeiro para os investidores. Na época de crise alimentaria e financeira de 2008, vimos a conquista de terras reais, que non ocorreu só nos países do Sur. O control sobre a Terra é fundamental e necesítanse reformas de terra que o apoien, mesmo en Europa.