Teresa Maldonado Barahona (Bilbao, 1966) é militante feminista e non activista. “Son termos con diferentes connotacións. A militancia implica un compromiso colectivo coa organización; a definición do activismo é máis laxa, podo designarme como activista nas redes sociais e deixar de facer as cousas se teño máis ganas de ir á praia”. El exerceu durante toda a súa vida a militancia da “vella escola”: Desde a creación do grupo de mulleres novas Matarraskak até a participación do actual FeministAlde!, tendo en conta, entre outras, as dúas décadas da Asemblea de Mulleres de Bizkaia.

Maldonado é profesor de Filosofía nun instituto e está especialmente comprometido coa defensa da educación pública, mesmo dun estado laico. Outro dos seus intereses é a filosofía da linguaxe, e así o reflectiu en diversos artigos publicados por Pikara Magazin e o diario Berria, que tratan sobre o prefixo zis, a linguaxe politicamente correcta ou as matices entre devandita militancia e o activismo. En 2021 saltou dos longos artigos ao libro curto con Hablemos claro (Catarata), que xurdiu do aburrimento que lle causan os clichés, metáforas, neoloxismos, anglicismos, circunloquios e jargones psicolóxicos que poden atoparse nos textos feministas contemporáneos. Defende que os seus usos non só afastan ao movemento feminista da sociedade, senón que empobrecen a análise da realidade.

Critica a falta de modulación do rexistro lingüístico. É dicir, que nos expresamos igual cando falamos entre nós e dirixímonos á sociedade.

O problema é utilizar o mesmo linguaxe nunha concentración ante o concello e na defensa dunha tese doutoral. Na transición, cando creamos colectivos como Matarraska, só existía o feminismo militante, e agora moitas mulleres chegan ao feminismo a través da academia. Os másteres de estudos feministas son o froito dunha loita que trouxo sobre todo cousas boas, pero tamén puideron traer consigo unha xerga incomprensible. O problema non provén só da academia, senón que o movemento feminista trata de atopar as razóns polas que se elixen as lemas que son incomprensibles para a maioría da sociedade, como “Contra o Estado cirheteropatriarcal”, en lugar das lemas máis comprensibles que utilizabamos anteriormente, como “División do traballo e do emprego”.

A súa hipótese é que con esa xerga de temor buscamos diferenciarnos, nestes tempos de socialización do feminismo.

Si, esa inflación terminolóxica coincide co enorme éxito do feminismo en canto a mobilizacións e lexitimidade social. Pode parecer psicoanalítico, pero percibo inconscientemente os indicadores do que botamos en falta ser unha minoría. Dicir que eras feminista era algo terriblemente fai 20 ou 30 anos, pero facíache especial. Queriamos chegar a ser moito e conseguímolo, pero ser vangarda tamén tiña a súa cousa.

Hai termos como o feminicidio que fixeron oco no noso vocabulario feminista básico. Por que che parece un problema o uso dos neoloxismos?

Como dicía George Steiner, e como ben sabemos os feministas, o que non se nomea non existe. Un novo concepto como o feminicidio explica os ámbitos concretos da realidade que estaban baixo a sombra. É normal que na linguaxe feminista incorpórense préstamos e neoloxismos, pero eu non falo do seu uso, senón do seu abuso. Ás veces, cando o cuantitativo é moi grande, convértese en cualitativo e dá a coñecer algo que está a ocorrer. A inflación de termos incomprensibles produce un efecto paradoxal e contraditorio: ao deixar de utilizar as palabras habituais, deixamos de iluminar a realidade, ocultándoa. Parece que estamos atentos a utilizar integramente o catálogo do guay en lugar de atopar a palabra máis axeitada: “Crúzame”, “interpélame”, “nas marxes”… Outro problema grave é o que non ten fin de repetición de clichés, frases feitas, eslóganes e lemas, porque creo que empobrecen moito a nosa análise sobre a realidade e que o seu abuso é incompatible co pensamento crítico.

Céntrasche en dous deles: “Será ou non unha revolución feminista” e “Centrar os coidados”.

O mostrario de formas guayas, expresa máis interese por comprender que grupo somos, que por comunicar un pensamento. E iso paréceme tremendo. “Centrar os coidados” era unha metáfora bonita e expresiva. “A revolución será ou non feminista” de Che Guevara, que parafraseó como crítica, “A revolución será ou non socialista”. Pero a súa repetición até a saciedade converteunos nun lodo desgastado, e situounos moito máis preto da receita, do mantra. Esta imitación sen fin de estruturas sintácticas (“A revolución feminista será ou non anti-racista”, “Será ou non racismo feminista”, etc.) oculta a complexidade e riqueza do pensamento feminista.

Ademais, pregúntasche que queremos dicir exactamente con “ou non”, se o que estamos a formular é definición, profecía ou ameaza.

Si, porque dicimos “A revolución será ou non feminista”… Entón as revolucións non foron sandinistas ou rusas? Os eslóganes serven para gritar na manifestación, pero o problema maniféstase cando o levamos ao discurso sen o desenvolvemento do pensamento, sen ter claro o que queremos dicir.

Unha das miñas diferenzas é que vostede baséase no libro Barbarismos queer para culpar a teoría queer do abuso de anglicismos e neoloxismos. Con todo, no feminismo pop que vén de EEUU tamén se multiplicaron palabras como manspreading, mansplaining, slutshaming… Non cres que esta tendencia ten máis que ver coa globalización que cunha corrente feminista concreta?

Máis que basearme no libro, menciónoo como exemplo de moitos dicionarios que hoxe queren aclarar o vocabulario que se utiliza no feminismo, ou nalgunhas correntes feministas. Si digo que o título do libro é moi fermoso, porque subliña o recoñecemento de que a terminología dificultouse moito. E tes razón, este fenómeno non foi producido unicamente pola teoría queer e o transfeminismo. As terminologías innovadoras veñen de diferentes lugares, e esta é unha delas, pero creo que moi evidente.

Relacionas co narcisismo a interpretación do “saber situado” de Donna Haraway, que parte da explicitación de onde cada un enuncia o seu propio discurso. Ver prodúceche inquietude máis preocupación polo suxeito que polo predicado. Ademais, considera paternalista lexitimar a voz dalgunhas persoas porque forman parte dun colectivo oprimido só para falar dunha realidade social, sen valorar si susténtase o seu discurso. Pero quen xulga isto? Seica non hai demasiado señoro lexitimado para dicir bobadas sobre calquera tema? Creo que Pikara Magazine entendeu que faltaban voces xitanas ou transas, e que para empezar era importante escoitar o que tiñan que dicir.

Abordo esta cuestión do coñecemento socialmente lexitimado facendo referencia aos autores máis exitosos deste terreo: Susan Harding e Donna Haraway. Cada un á súa maneira, pero ambos defenderon –con polémica entre eles– a crítica á ciencia que se escribe en maiúsculas, e sinalaron que a obxectividade é imposible. Todos os coñecementos están situados, o que ocorre é que de súpeto no feminismo hai unha obrigatoriedade para explicitar desde onde falamos, entendendo isto como unha posición no tempo e no espazo, e nunhas condicións sociais. Si é así, eu entendo que falar do “feminismo negro” é unha forma de denunciar que o feminismo que se cualificou de incoloro é realmente branco. E o mesmo co lesbofeminismo. O problema xorde cando se subliña tanto de onde se fala e quítase case todo o foco sobre o que se di, creo que iso é o que temos que debater. E defendo que todos poidamos participar neses debates, independentemente das nosas determinacións identitarias.

Falando de identidades: relacionas co neoliberalismo a proliferación de etiquetas para definir con precisión a sexualidade e o xénero das persoas (xénero fluído, espectro asexual…). Como podemos conciliar estas necesidades individuais coa construción e/ou consolidación de suxeitos políticos fortes?

Creo que a necesidade permanente e compulsiva de subliñar quen e que son, o eu, o ego, de pór sempre en primeiro plano, sexa desde o punto de vista da identidade sexual e do xénero ou desde outro, é unha necesidade xurdida, como se dicía antes. Xerada polos intereses do poder financeiro, é dicir, tal cal. Chamándonos necesidade individual á exposición de Nin, perdemos a batalla. A ideoloxía legitimadora do capitalismo, o que chamamos neoliberalismo, recompila necesidades e desexos, e amálgama con eles, incorporando a ficción do que uns e outros son nosos, mesmo do noso “eu” máis nato. Son manobras para desviar a atención que tragamos contentos. E aí estamos, con atención, para que se utilice connosco un termo concreto, para que non se adiante á hora de competir por atención allea… e lonxe do que realmente importa. Non creo que se trata dunha conciliación, senón de non tragar anzois, aínda que veñan en forma de caramelos.

No libro tenta distinguir textos complexos, que requiren esforzo intelectual para comprendelos, dos herméticos. Cal é o límite? Moitos non puidemos coA confusión de xénero de Judith Butler. É un libro necesariamente difícil ou se trata dun libro excesivamente críptico?

Butler é moi criticado pola súa forma de expresión. Eu lin bastante, e non vou negar que ten boas ideas… Non teño maquinillas con fórmulas máxicas para diferenciar a fronteira entre o complexo e o críptico. É certo que hai textos que temos que ler amodo, insistir e volver a eles. Os temas que aborda o feminismo son complexos, están feitos con postulados moi fortes desde a filosofía, a psicoloxía, a sociología… Hai autores que esixen unha formación mínima, pero ao tentar comprendelos é posible chegar a un bo porto e sacar algo claro. Pola contra, hai autores que non se poden entender porque escribe tantas perífrasis e circunloquios, porque o que fai basicamente é redondear o círculo.

Tamén chamas redondeo ao círculo a algunhas das fórmulas que se probaron para facer un uso inclusivo da linguaxe: arroba, ixa, a letra “e”… Por que interpretar o círculo como redondeo e non como ensaio? Démonos conta de que os arrobes convertían as palabras en hipervínculos, logo soubemos que a ixa obstaculiza os sistemas de lectura das persoas cegas… [ao tratarse dunha conversación en castelán, que é unha linguaxe de xénero gramatical, refírense a fórmulas para falar e escribir sen marcas de xénero].

Quizais teña razón, paréceme razoable entendelo como un proceso de proba e erro. Quizá necesitaremos unha distancia histórica para analizala. Aos feministas impórtanos a linguaxe, porque queremos cambiar a realidade e non queremos colaborar co racismo, o machismo ou o clasismo que se esconde implicitamente na lingua que utilizamos. Pero non podemos inventar unha lingua que sexa só para nós, non?

Comparou as palabras que o feminismo utilizou en diferentes épocas históricas e as que din sobre o momento social de entón: emancipación feminina, liberación feminina ou empoderamiento das mulleres.

Si tecleamos a “liberación das mulleres” nunha figura buscador na rede, aparecen fotos en branco e negro das mulleres que van manifestarse: era un termo moi político, de loita dun movemento. Pola contra, se buscamos o “empoderamiento das mulleres”, aparecen sobre todo carteis da ONU. A min paréceme máis bonito pensar o movemento en termos de liberación e emancipación. A premisa agora é que superamos estas fases, pero non falamos de “chegar ao poder” en termos políticos, e menos de “tomar poder”, senón de “empoderamiento”, moi psicolóxico.

Esta influencia da psicoloxía é outra das preocupacións que vostede sinala. Pero todos eles, neoloxismos e anglicismos, oracións complicadas, clichés, non son só cousa do feminismo. Por que orientar a crítica á linguaxe feminista? Non é bastante criticado por señoríos?

En canto ao uso do expositor de termos a utilizar en todo momento, a pedagoxía e a cooperación ao desenvolvemento son outras dúas áreas moi altas no ranking. Pero o feminismo é o campo que máis me importa. Dixéronme que poño poucos exemplos, pero a verdade é que non quería sinalar a ninguén especialmente, senón crear unha reflexión xeral. Cando empecei a escribir o libro, tiña no meu computador un cartafol con frases e parágrafos (cos seus autores, por suposto), moitas das cales son amigos ou compañeiros. A miña parella, Itziar Abad [veciña de Pikara Magazine], axudoume a entender o importante que era a reflexión que expoño e a invitación a seguir debatendo, e non documentar exactamente o que digo tanto. Tamén me axudou a eliminar o mal interior.