Tratei de reunir a varios cabos para a entrevista, empecei a perseverar: tortura, UPV, Xuntas Xerais de Álava... Non sei a súa inicial.
Nacín en Bilbao, en Indautxu. En casa había medo a falar de guerra. Ambos os pais foron fillos dos que perderon a guerra. En ambas as familias coñeceron ao exilio. Os dous irmáns do seu pai tiveron lugar en Holanda. A súa nai, aos doce anos, foi nai da localidade francesa de Sault de Vaucluse (Ventoux, Provenentza). De alí dirixíronse ao pobo catalán de Roda de Ter, refuxiadas, pensando que o seu pai tamén estaba alí, na fronte. Despois da guerra, todos regresaron a Bilbao.

O meu pai e a miña nai eran os fillos dos que perderon a guerra.
Moi en contra de Franco, pero máis aínda os da familia materna, xa que tanto a nai como a nai pertencían á organización de mulleres da república. Tamén tiñan insignias, pero tiveron que enterralas en Roda de Ter, temendo a represión. Natividade Pérez Benguria era a miña avoa, unha muller dura. No meu caso, lembro a época do xuízo de Burgos. O irmán da súa nai trouxo a famosa gravación do xuízo, na que se ouven Mario Onandia Gora Euskadi Askatua! gritando e xulgando Eusko gudariak kantatzen eta iskanbila osoa. Entraron na habitación para escoitar a gravación. Nós non sabiamos o que estaban a facer, que alí había algún misterio. A miña nai chorou da habitación…

O ambiente interior da casa, por unha banda, o da rúa por outro...
Lembro a represión de Bilbao. Eramos nenos e iamos polo Areal no coche do meu pai e entón a carga da Policía: “Inclínache, inclínache!”, díxonos o meu pai. E a Policía, e a carga!... Unha vez máis, igual, de camiño ao colexio eu, fronte á enxeñaría de Bilbao, a carga da Policía! & '97; Entón, con todo, pilloume no medio! Que era aquilo! Ou cando a ikurriña estaba prohibida, un amigo do seu pai foi multado por levala…

Franco morreu en 1975. 19 anos ti.
Fixen o COU no instituto de Rekaldeberri, e iso marcoume por completo. O meu pai era delineante —era delineante e facía maquinaria para canteiras, era dono dunha pequena empresa—, o meu avó, e Errekaldeberri, un barrio obreiro cunha gran carencia: sen asfaltar algunhas rúas, sen semáforos, sen rede de sumidoiros desastre… No instituto formamos un grupo de mozos: empecei a traballar como monitor de lecer infantil, por exemplo, na batalla de Artazu e entrei na parroquia do barrio.

Cales eran as loitas do barrio naquela época?
Existe un libro daquela época, O libro negro de Rekaldeberri (libro negro de Rekaldeberri). A asociación de veciños do barrio realizou un estudo urbanístico do barrio, e alí estivemos os mozos contando semáforos e sumidoiros, determinando onde estaban situados, sinalando por onde pasaban os camións… O barrio obreiro era Errekaldeberri e foi dirixido polos traballadores, pero tamén é certo que entre os traballadores había uns máis ilustrados que outros, con formación política, que traballaban nos partidos e sindicatos da época. Os mozos, pola súa banda, sumámonos ao seu estudo de enfoque de clase. Aí empezou a miña formación política.

Debería ser escondido…
Totalmente clandestino. Chamábase “escolas sociais”, as sesións realizábanse nos locais cedidos pola Igrexa. No barrio vivían dous sacerdotes, os “sacerdotes vermellos”, os sacerdotes comprometidos, Rapel e Txema —quen sabe cales eran os seus apelidos—, totalmente ligados ao movemento popular. Logo deixárono ao sacerdote, claro. Naquelas escolas sociais, Iñaki Ou’Shea foi o meu primeiro profesor de política. El explicounos a historia da Revolución soviética, as claves do marxismo… Tiñamos 18-19 anos. Posteriormente creamos o grupo de mulleres novas de Rekaldeberri. Era un grupo de autoconciencia. Houbo unha violación nas festas de Rekaldeberri e empezamos a organizarnos: lemos textos sobre feminismo, debatemos e empezamos a debuxar as nosas conclusións, xa non era en balde o alumno de Belas Artes.

Que quere dicir que comezastes a debuxar as conclusións das vosas lecturas?
Pois que pegabamos as nosas mensaxes en valos publicitarios. Decidimos o texto, pensabamos tamén o debuxo, colliamos a escaleira, colliamos a cola e estableciamos a nosa mensaxe sobre a publicidade. Tamén faciamos panfletos como queriamos. Agitprop: axitación e propaganda. Actividades para concienciar ás mulleres do barrio. Para entón, unha comisión de mulleres de Rekaldeberri estaba a traballar, pedindo gardaría, loitando por un módulo psico-social, reivindicando —mesmo o conseguiron— o centro de planificación familiar, e pronto, en 1977, fomos os dous grupos.

Sei que un día lles detiveron, lles torturaron...
Foi en 1981. Acababa as Belas Artes e traballaba na Escola de Maxisterio de Vitoria. Tiña relacións con Juan Antonio Madariaga Erezuma de ETA, do comando Madrid. Capturárono e fixeron unha gran redada. Foi outubro de 1981. En febreiro, Joxe Arregi foi asasinado torturado en Madrid. Morreu en febreiro, eu detívome en outubro. E torturar. Me torturaron menos que outras moitas, polo menos tendo en conta o que torturaban naquela época. A policía secreta veu á oficina da facultade. Ninguén o soubo. Mentres escribía textos para os alumnos, colléronme e leváronme. Primeiro tivéronme na comisaría de Vitoria. Posteriormente ao DGS de Madrid (Dirección Xeral de Seguridade, Porta do Sol).

Alí morreron Joxe Arregi meses antes.
Eu tamén me detiveron e me torturaron. En Vitoria fixéronme de quirófano, tocábanme no abdome… os abdominais quedáronme totalmente doridos. Despois atacáronme a golpes, a fartar… Un día incháronme do pelo, quitáronme a chaqueta de pelo, deixáronme a calva… Cando me levaron ante o xuíz, tiña un aspecto desastroso. Díxenlle ao xuíz, pero nada. Atendeume o forense, pero non me atendeu, fíxome todos os demais: recibín o seu desprezo. Tiña os dous lados da cabeza moi inchados, tocábanme ao carón. Tardei até dous meses en recuperarme. Xa estaba no cárcere. Queres durmir e dor nun lado da cabeza. Vire alén e o mesmo. Tamén me tiñan que axudar a levantarme da cama.

Por tanto, metéronlle no cárcere.
Yeserias, a muller de Madrid. Non coñecía a ninguén. Algúns detidos coñecémonos no furgón, empezamos a cantar, dirixímonos ao cárcere.

Cantando no furgón?
Si, estabamos emocionados! Terminadas as torturas, o resto xa era o mesmo. Non era o único torturado, claro. Sei que tamén torturaron a Jimena Alonso, feminista madrileña e outras mulleres.

Que dis do xénero? A muller se tortura diferente?
Creo que cada persoa se tortura diferente. A tortura é moi específica. O obxectivo da tortura é destruír á persoa e para iso teñen que adaptar os métodos de tortura. Si aos homes aplícanlles electrodos nos testículos, que é o que fixeron a Madari "[J.A. Por exemplo, Madariaga], a min tamén me atacaron ameazándome, me torturaron psicoloxicamente, “imos ir a casa da túa irmá e xa verás, ímoslle a facer tanto!”. A nova irmá vivía en Madrid naquela época! Mentres facían de quirófano, cando me golpeaban no abdome, chamaban “Non terás fillos!”. Así. Pero tiven sorte, non me espiron, non me violaron... e sabemos que tamén o fixeron.

Que opinas das preguntas sobre a tortura, se se esquece, se non se esquece, se se perdoa, ás vítimas, aos torturadores…?
Non sei, pois, que dicir... pero esquéceche, a tortura nunca se esquece. Son moitos os feitos políticos que marcaron a miña vida e algúns deles foron a tortura e o cárcere. Eu reserveime a tortura, aínda que falei deles no contexto familiar ou de amigos e ante o xuíz. Unha vez na universidade participei nunha mesa redonda sobre tortura organizada por mozas, pero nada máis. Desde entón, en 2016 animáronme a dar conta do meu caso na investigación sobre a tortura que se estaba levando a cabo na UPV/EHU e no Instituto Vasco de Criminología. En 2018 participei nunha mesa redonda sobre muller e tortura organizada pola Fundación Egia Zor no centro cultural Koldo Mitxelena de San Sebastián e no ano 2020 nun Foro Social en Vitoria-Gasteiz no Palacio Europa. Son un pouco novo falando de iso…

As consecuencias da tortura son incertas, como vimos reiteradamente.
Iso tamén quédache aí. Non sei si deixoume secuelas físicas… igual si, cinco discos están afectados, cinco hernias, e a tortura que me fixeron pode estar relacionada con eles. Non sei. Pero sei que estamos a falar das consecuencias da tortura: o medo detense, pensas que pode volver ocorrer, se a Policía dirá: “Iso segue dando guerra! Volvemos atrapalo!”. Pero tes que aprender a combater ese medo, se non, adeus! E a min axudoume moitísimo participar nesas mesas redondas, sentirme parte dun colectivo. Agora estou máis tranquilo, pero creo que iso sempre está aí, a preocupación que vostede ten vixiada. Respecto dos torturadores, non penso nada. Na miña cabeza non se mete o perdón, quero afastarme da moral. Sei que nun contexto político determinado me torturaron, tocoume, foi un dano lateral.

Cumpriches un ano no cárcere de mulleres en Yeserías.
Si, case un ano. Pouco tempo pero moi intenso. Coñecín a belas mulleres. E aprendín moito deles e deles. Saín en setembro de 1982, con condicións, a cambio da fianza de 500.000 pesetas daquela época e a fiscalía esixía unha pena de oito anos de cárcere. Cando saín no cárcere fomos en segunda folga de fame, loitando, sumándonos á loita política exterior. Saían do cárcere e estaban en campaña electoral, e ao día seguinte de vir de Yeserias en Rekaldeberri o mitin: Santi Brouard, Izaskun Larreategi… No cárcere preparamos o documento e a min tocoume lelo. Ai ama! Cando me dei conta de que os meus compañeiros estaban no cárcere, dixen o que tiña que dicir como puiden, e logo estea a chorar. Desastre! Estaba moi débil, recentemente saído do cárcere, cando empezaba a comer puré. Era moi difícil recuperarme.

Díxonos que estaban a pelexar desde o feminismo. Está a facelo desde a época de Rekaldeberri.
Entrando no movemento feminista, si. Cando era estudante de Belas Artes comezamos a ler uns textos marxistas básicos sobre a arte (Hadjinikolaou, Arvatov, Carpani...). Os amigos dun grupo de compañeiros vimos que non queriamos ser artistas. Optamos por pór as nosas habilidades ao servizo dos movementos populares. E como tiñamos que facer propaganda no movemento feminista, tentei no deseño gráfico en colaboración con outros compañeiros. Organizamos un grupo de traballo de propaganda ou comunicación nas organizacións feministas nas que estiven. Faciamos carteis, pegatas, chapas, imaxes para camisetas, panfletos, revistas, axendas feministas... Por exemplo, a axenda de Aizan! permitíanos maquetar na sede de ARGIA. Hai un libro, tres libros, carteis de Euskal Herria, onde aparecen algúns dos nosos traballos, anónimos. Tamén no libro Gure genealogia feministak. O logo de Aizan!, o de Egizanena, o de Bilgune Feminista… son os de nós.

Que cambiou no movemento?
Todo e nada. A produción teórica en torno ao patriarcado creceu moito. O panorama está moi interesante. Sigo estudando. Con todo, é máis interesante a práctica política do feminismo, que se fai desde pequeno, que se tece de cada pobo e barrio, organízase. De aí alimentáronse as folgas feministas de 2018 e 2019. A teoría desorganizada non serve para nada. Angela Davis díxonos que facemos epistemoloxía da práctica cando estivo connosco en 2016. E con iso quédome.

Cales son os fitos dentro do movemento que coñeciches?
Todas as xornadas feministas de Euskal Herria foron un fito, comezamos en 1977 e terminamos as quintas en 2019. Aquí hai material para unha tese doutoral. Ademais, por citar algúns feitos, a loita polo dereito ao aborto, a creación dunha formulación de triplo opresión... Claro! Ja, ja... O inicio do feminismo institucional, a loita polas novas identidades sexuais non hetero-normativas... Aí é onde nós sempre loitamos, uns no movemento feminista autónomo e outros dentro dalgún partido político ou sindicato. E realmente o movemento feminista autónomo é fundamental para marcar o camiño na loita pola liberación das mulleres. Pero hoxe en día hai máis condicións obxectivas que nunca para colaborar con mulleres feministas de esquerdas que militan en organizacións mixtas. Estas complicidades son imprescindibles para quen queremos conseguir un Estado socialista e feminista vasco.

Cara a 1970, un ataque sexual durante as festas de Rekaldeberri fíxolle moverse. O día de hoxe tamén estamos niso, sempre son agresións sexuais.
Iso non cesa. Ou envorcamos todo o sistema, ou non hai forma.

* * * * *

Estudei eúscaro
no feminismo “traballando na Universidade. Liberáronme durante catro meses e estiven en Kortezubi no barnetegi de AEK. Foi o ano do asasinato de Santi Brouard. Despois, fun a Lesaka pola miña conta ao barnetegi de verán. Até entón fíxeno todo en castelán: Traballos de Rekaldeberri, feminismo… No feminismo de entón cocemos todos os textos en castelán. Ah! Nos tempos de Egeta fixemos unha aposta decidida polo eúscaro. Agora, en Bilgune Feminista, todos os textos fanse en eúscaro e logo tradúcense. A situación volveu”.

O
eúscaro nas
Xuntas Xerais “Eu presentei iniciativas en eúscaro, moi poucas, e fago o seu defensa en eúscaro. No noso grupo [EH Bildu], a maior parte do noso traballo facémolo en eúscaro e algo en castelán, porque hai persoas que aínda non teñen o nivel suficiente de eúscaro. O tradutor traduce as nosas mocións ao castelán e transmítense a todos os grupos. Algúns congresistas facémolo en eúscaro, outros en castelán. Pero o idioma principal das institucións é o castelán”.

ÚLTIMA PALABRA

Democracia

“Isto non é democracia, non polo menos o que eu entendo. Vivimos baixo unha monarquía parlamentaria no sur de Euskal Herria!,non esquezas iso! Democracia, que democracia? Democracia secuestrada!”.