É frecuente atopar caseríos abandonados por todas as partes, ou caseríos afastados da agricultura e a gandaría. O que non é tan habitual é que os baserritarras vexan cultivar as súas terras, por suposto, si son menores de 40 anos, mulleres e persoas afastadas do estereotipo campesiño. Con todo, existen, ademais dos que viven no caserío, os que viven do mesmo. Pero non son suficientes para manter as necesidades de toda a sociedade, e moito menos para lograr a soberanía alimentaria.

Os datos mostran a tendencia negativa das últimas décadas. No País Vasco Norte, nos últimos 30 anos, un de cada tres caseríos non tivo continuidade, segundo determina a Cámara de Agricultura do País Vasco. Quedaron 2.500 leiras no camiño e na actualidade só hai 4.500 leiras en todo Zuberoa, Baixa Navarra e Lapurdi. O Censo Agrario de Hego Euskal Herria 2020 tamén confirmou a tendencia á baixa. O INE estima no Estado español que as explotacións agrarias son un 7,6% menos que en 2009, pero ao mesmo tempo a superficie de cada explotación aumentou un 7,4%. Esta tendencia repítese nos territorios de Araba, Bizkaia, Gipuzkoa e Navarra, con menos explotacións pero cada vez máis grandes. Sinal de predominio do modelo industrial. Segundo o Censo Agrario de Eustat 2020, na CAPV había 12.919 explotacións agrarias en 2020, un 21,8% menos que en 2009. Pola contra, a Superficie Agraria Cultivada creceu un 38,4% na CAPV e un 13,3% en Navarra.

Na gandaría tamén predominou o modelo industrial, cun descenso no número de explotacións de todas as especies, a excepción do gando caprino. Os maiores descensos prodúcense en aves (-67,1%) e porcos (-65,3%). Pola contra, o número de cabezas de gando por explotación aumentou, salvo no caso das ovellas. É moi significativo que entre 2009 e 2020 o número de cabezas de gando porcino creza un 437,3% e o de aves un 186,2%. E de quen dependen as explotacións? En Iparralde, un terzo dos caseríos están a cargo de persoas maiores de 50 anos. En Hego Euskal Herria a idade media tamén é alta. Na CAPV é duns 57 anos e as tres cuartas partes dos explotadores son homes.

PAC e revolución agroindustrial

Non son casualidade os datos mencionados, senón a consecuencia de varios factores que se deron nos últimos anos. Por exemplo, o modelo agroindustrial anteriormente mencionado, que foi substituído, entre outros, pola Política Agrícola Común Europea (PAC). A PAC iniciouse en 1979 para apoiar ao sector primario, pero as reformas levadas a cabo desde a década dos 90 foron criticadas, sobre todo pola desaparición das pequenas granxas, debido á desigual distribución das subvencións. De feito, a PAC subvenciona por hectáreas e por cabeza de gando, dando máis a quen máis o ten, o que favorece a acumulación de terras e gando e favorece as producións agroindustriais. Evidentemente, as producións máis sostibles son as que se realizan a pequena escala. Etxaldeko Emakumeak deixou claras as “incoherencias” da PAC: “Non se pode promover ao mesmo tempo un modelo de produción agroindustrial e desenvolver unha política contra o cambio climático”. Segundo os baserritarras da Asociación, a distribución por hectáreas está “en contradición total” cos obxectivos teóricos da PAC, de feito, pretende a substitución xeneracional, a rexeneración rural, a inclusión social e a protección do medio ambiente baseado na biodiversidade, entre outros.

Ademais, as Mulleres de Etxalde aseguran que a PAC masculiniza aínda máis o sector primario e exclúe ás mulleres. A brecha de xénero das axudas agrarias é significativa: Só o 31% dos destinatarios da PAC son mulleres e, ademais, reciben en proporción peores subvencións que os homes, xa que as mulleres titulares adoitan ter explotacións pequenas ou medianas e modelos máis sostibles.

Factores que interrompen a substitución

É da mesma opinión Mirene Begiristain, experta en agroecología: A PAC castiga os modelos agrícolas sostibles e non pon en valor o traballo das mulleres. Recalca a falta dun importante labor de “despatrialización” do sector primario, como a democratización dos coidados no medio rural, a equiparación da titularidade dos terreos e a repartición equilibrada dos labores produtivos. Begiristain é profesor e investigador de economía da UPV e leva anos investigando de cerca o declive do sector primario, entre outros. É membro de Biolur e EHKolectivo e como consecuencia do traballo cos axentes do movemento rural ten ben identificadas as causas da falta de substitución. Distingue tres obstáculos principais: a dificultade de acceso ao solo, a viabilidade económica do proxecto e a falta de recoñecemento aos baserritarras.

As persoas que queren iniciarse no sector primario teñen grandes dificultades para atopar terreos aptos para a agricultura. Segundo Begiristain, nos últimos anos produciuse a artificialización do solo, a falta de solo e priorízase a concentración do solo, seguindo as políticas da PAC. A iso asóciase a viabilidade económica dos proxectos: en caso de arrendamento de solo, o pago non é viable. É dicir, se a propiedade da terra non é herdada, coa renda agraria é “moi difícil e complexo” manterse en aluguer. Segundo os estudados polos monitores, a renda media dos agricultores non alcanza o mínimo de 1.080 euros que recolle a carta social “na maioría dos casos”. Por tanto, teñen dificultades para acometer os investimentos que demanda o sector primario.

A estes dous obstáculos hai que engadir o terceiro, no que o labor dos baserritarras non está suficientemente recoñecida. Temos unha vida digna no caserío? Ademais de dicir que é un traballo vinculado e duro, que coñece calquera cidadán da agricultura e gandaría? Quen quere que o seu fillo sexa campesiño? Di que vivir do caserío non se corresponde coa vida hexemónica actual, porque a vida exitosa relaciónase coas vacacións, cos logros individuais, etc. Por tanto, non está recoñecida a posibilidade de desenvolver a vida dentro do caserío. “É unha vida con outro ritmo, irregular, pero ofrece outras posibilidades: ti decides e marcas os ritmos, tes autonomía que non tes noutras obras...”, describe Begiristain. Tamén lembrou que están a xurdir novos modelos de vida desde o caserío e que se están adaptando á vida actual, melloráronse as técnicas, mellorouse o coñecemento da produción, é máis eficiente, hai posibilidades de dispor de tempo libre propio, hai servizos de substitución para gozar de vacacións... E á marxe do ríxido modelo familiar do caserío, os proxectos de cultivo colectivo de terras son cada vez máis frecuentes.

Os novos baserritarras están a evitar que se repitan os vellos erros e modelando o sector para ter mellores condicións. Neste sentido, Begiristain considera imprescindible desenvolver e articular os soportes sociais. É dicir, que máis aló das subvencións das administracións públicas, os baserritarras estean organizados entre si. “A falta de maiores apoios sociais, é moi importante coidar e axudar entre nós, e formar parte dun colectivo de baserritarras dáche ese apoio”.

Formarse ao abrigo dos titores

No País Vasco Norte, as persoas e axentes do medio rural comezaron a integrarse desde hai anos, cun resultado mellor que no País Vasco Sur. Proba diso é o proxecto Treatu, que arrincou en 2016 tomando como referencia o proxecto RENETA do Estado francés, e desde entón os novos agricultores teñen a oportunidade de aprender e probar o oficio a través de Trebatu, ao amparo de dez axentes e organismos públicos que traballan xuntos. Fano, fórmano, aprenden habilidades, adquiren destreza ou confianza e, en función desa experiencia, deciden si queren instalarse na granxa ou non. Kattalin Sainte Marie é xerente do proxecto e colabora cos novos agricultores. Daniel Barbera é agricultor e representante da Cámara de Agricultura do País Vasco (EHLG) en Trebatu. Ambos nos contaron os beneficios do proxecto en terras recentemente plantadas de Ahurti (Lapurdi) do participante Aurélie Sausset en Treitu.

A rede de Trebatu está interrelacionada con diferentes cordas, todas elas complementarias entre si, nas que están representados asociacións agrarias, sindicatos, grupos de formación profesional, institucións públicas locais e representantes da economía social transformadora vinculada aos consumidores, entre outros. Sainte Marie e Barbeira afirman que todos se reuniron de forma natural no proxecto, xa que se necesitaban mutuamente para dar resposta a dúas grandes carencias: por unha banda, a falta de substitución e a continuidade das leiras, e por outro, as carencias que tiñan os mozos recentemente chegados do mundo rural para instalarse nas leiras. Déronse conta de que cada vez máis novas que non vivían no medio rural desexaban comezar a agricultura, pero que se atopaban con moitas dificultades. “Cando se instalaron pegaron un muro, o que nos motivou a pór en marcha o proxecto”, explica Barbeira. Mirene Begiristain vían as mesmas lagoas que mencionaba: falta de terra, necesidade de máis diñeiro porque empeza a investir desde cero, necesidade de maior coñecemento técnico, e sobre todo falta dunha rede.

Atopan unha saída en Trebatu. Traballan en áreas de adestramento fixas (despois dun tempo os alumnos cambian) e en áreas de formación únicas (despois dun tempo os alumnos poden instalarse nestas terras): “A idea de Trebagune é dar a oportunidade a alguén de ensaiar o seu proxecto en condicións reais, nunha leira real, e dentro dun control legal”, resume Sainte Marie. Trebatu cumpre catro funcións. A primeira, a función de seminario, referida aos espazos físicos. O segundo, unha función asistencial e de seguimento, na que o novo agricultor poida servir de soporte e referente a outro cultivo “apta”, e axudaralle a construír unha rede de sustentos composta pola poboación da zona. A terceira, a función de incubadora, que lle levará ao terreo xurídico e fiscal, é dicir, que durante a súa formación permítalle actuar legalmente en nome de Trebatu e recibir préstamos, en lugar de iniciar a súa propia empresa desde o principio. E a cuarta, a función de coordinación, baixo a responsabilidade de Kattalin Sainte Marie, que orienta as tarefas administrativas, a comunicación interna e externa, e que está en contacto permanente cos agricultores.

“Teñen todas as ferramentas para empezar ben”, di Sainte Marie. “O noso obxectivo é evitar a precariedade xuvenil desde o principio”, engade Barbeira. De 2016 pasaron quince persoas polo centro de formación, catro en formación, unha en marcha atrás e outro dez instaladas ou en curso. Ambos subliñan que “é moi importante” a posibilidade de retroceder que ofrece Trebatu, “porque é o momento de retroceder”, antes de que aínda non se instale e estea endebedado até o pescozo. Non o ven como un erro e consideran importante que se lle ofreza a posibilidade de elixir un oficio; Treatu é unha opción perfecta para probar o oficio e a forma de vida de baserritarra porque é “real”.

Plantas aromáticas como medio de vida

O bayonés Aurélie Sausset cumpría as condicións para participar en Trebatu, cunha formación mínima en cultivo, garantía dunha fonte mínima de ingresos para investimentos, pero sen terra nin rede de cultivo. Por tanto, ensaia o seu proxecto en terras de Ahurti en mans de Lurzaindia, producindo plantas aromáticas frescas comestibles. Hai un ano empezou a meter a cabeza no proxecto, e leva case dous meses metendo as mans. Confesou que ten a cabeza chea, pero di que se saturaría sen a protección de Treitu e Lurzaindia. O seu apoio dá tranquilidade a Sausset, o que lle deixa a oportunidade de “concentrarse no traballo”, ensuciar as mans no solo. Ademais, a terra na que traballa ten a particularidade de que o baserritarra que antes cultivaba esas terras, xa xubilado, vive á beira e agradece moito a súa colaboración. Sausset seguirá formándose alí e irase desenvolvendo o proxecto de horto. “Gustaríame ir adaptando a produción en función da demanda do momento”, prevé.

As estratexias alimentarias son a clave

Aurélie Sausset asegura que atenderá a petición para decidir a produción. Entón, é iso o que manda, a demanda cidadá? Ou a oferta campesiña condiciona o que comemos? Segundo Mirene Begiristain, nin un nin outro, pedimos e ofrecemos colleitas e alimentos “baixo o capitalismo verde dixital”. É dicir, o mercado decide o que comemos e o que traballamos, e isto baséase na destrución dos sistemas naturais, segundo as teorías de varios investigadores. É como imaxinar un iceberg: o que se ve é o que se distribúe aos supermercados, que favorece o capitalismo, e a produción e o consumo están baixa a auga, mentres que as augas máis profundas afogan á natureza e ao medio ambiente.

Pois ben, Begiristain afirma que unha das claves para revitalizar o sector primario é romper ese iceberg. Segundo el, hai que crear alianzas entre produción (baserritarras) e consumo (cidadanía), e cambiar o resto en función delas; representa a distribución ou comercialización como “tractor”, algo instrumental. Explicou tres vías de venda: directa, que esixe a relación entre a cidadanía e os produtores; grupos de consumo que se están constituíndo en varias localidades de Euskal Herria; e pequenos comercios e cooperativas de consumo. Ten moi claro que é o camiño a seguir, pero que para iso é necesario o apoio das políticas públicas.

Insta as organizacións a desenvolver estratexias alimentarias locais. “Nós dicimos: produción digna, consumo popular”. Esta vía comezou a abrirse nalgúns municipios e desde a administración pública adquírense alimentos locais para centros educativos, residencias de anciáns e para a preparación de comidas para actos públicos. Desta forma, garanten que os alimentos comprados con diñeiro público sexan polo menos saudables. Non só iso, Begiristain tamén pon de manifesto novos modelos, como a oferta de emprego público para cultivar os solos do municipio. E é que a decadencia dos caseríos parece imparable, pero sobre todo porque a forma de vida actual fíxoo forzosamente. A cuestión do sector primario esixe ir ás raíces e expor novos retos. Os cultivadores saben por onde empezar: “Que alimentación, tal agricultura”.