De feito, o artista colectivo Cabelo/Carceller (París, 1963/Madrid 1964) analizou a figura de Catalina Erauso na exposición que presentou en Alhóndiga Bilbao: Unha voz para Erauso -un epílogo para un tempo trans. Artistas Paul B. Trátase dun proxecto realizado en colaboración co filósofo e escritor Prezado, quen realizou labores de comisariado. Cabelo/Carceller leva traballando xuntos desde a década de 1990, traballando a práctica da arte desde unha perspectiva queer e non binaria, cuestionando as formas hexemónicas de construción de xénero nas prácticas visuais e construíndo narracións alternativas e críticas. Para iso, realizan performances, vídeos, fotografías e compaxinan a súa práctica artística coa escritura, as conferencias e os talleres.

A exposición que prepararon para Alhondegi xira ao redor da complexa e enigmática figura de Catalina Erauso. Erauso naceu entre 1585 e 1592 en San Sebastián, asignóuselle sexo feminino e chamouse Catalina. Segundo as biografías que se escribiron sobre el, fuxiu do convento de modas vestido de soldados e traballou para a corte española como alférez na expansión dos dominios do imperio en Chile e México. Deixou tras el numerosas mortes, entre as que se lle acusou de participar no xenocidio mapuche. Sempre ocultando a súa feminidade e mostrando un espírito humilde, pediu permiso ao Papa para levar traxes masculinos e, tras recibir o seu consentimento, pasou a chamarse Antonio de Erauso. Por iso, e visto desde os ollos actuais, Erauso é unha figura que podería lerse como precursora das prácticas de transición de xénero.

As preguntas, problemáticas e contradicións que pode achegar esta afirmación abórdanse sen dúbida no audiovisual Unha voz para Erauso -epílogo para un tempo trans (2022)- peza central da exposición. Este vídeo é unha nova produción que se presenta en dúas pantallas xigantes. Nela, os protagonistas son as tres persoas trans e non binarias que interpelan o retrato histórico de Erauso: Tino de Carlos, Lewin Lerbous e Mambi. A través do retrato barroco antes mencionado, discútese a sexualidade, a raza, o colonialismo, a dependencia, a explotación dos recursos, a violencia, os corpos non normativos, as normas e as leis e debúxase un retrato poliédrico, coral e actualizado ao potencial de Eraus. O tres ou o tres interpelan directamente ao soldado vestido de home que aparece no cadro, da actualidade a un tempo do pasado, e Eraus, a través da voz e a música de Mursego, responde coa repetición “deades Antonio” nunha magnífica canción.

O vídeo é complexo, rico en matices, a ver varias veces, xa que a potencialidade do texto é enorme. Tamén é interesante observar a continuidade actual do percorrido que Eraus iniciou no século XVII. O vídeo ten a capacidade de pór en diálogo dúas épocas históricas e convídanos a especular como sería Erauso si vivise o día.

A exposición consta de dúas salas sucesivas que presentan a práctica de Cabelo/Carceller en múltiples formatos. Pero o fondo da obra é o mesmo. En Lost in Transition_un poema performativo (2016) veremos a oito monitores dispersos polo espazo; as televisións son as únicas fontes de luz nun espazo absolutamente escuro. Nelas aparece unha empinada escaleira na que aparecen numerosas persoas que están en transición cara ao descenso deses niveis, elegante, dubidoso, sexy, temático. Este traballo, que parece ser a interpretación de Nu descendant un escalier n° 2 de Marcel Duchamp, foi gravado no Museo IVAM de Valencia cos participantes que responderon a unha convocatoria. A convocatoria dicía: “Búscanse persoas trans, drags, genderfluid, genderqueen, queer, agenero… para participar nunha sinxela performance gravada”.

Na sala lateral atoparemos unha galería de fotos, máis concretamente unha galería de retratos contemporáneos. Nel móstranse retratos de mulleres ás que se lles asignou o xénero feminino no nacemento, representando roles masculinos en películas que marcaron un fito no cine occidental: Rebel Without a Cause, en Marlon Brando The Godfather, en Brad Pitt Thelma & Louise, protagonizada por James Dean… Xunto a cada foto engadir unha ficha, coma se fose documentación dun arquivo.

Un percorrido extraordinario que nos leva a moitos recunchos da exposición está cuberto por un pano de fieltro, un tecido robusto e opaco que nos convida a pensar que hai que crear gretas para chegar a novos significados e testemuñas da opacidade da historia. Así mesmo, tanto o percorrido como as salas están escuros, os focos e lámpadas que se utilizan nas obras son as únicas fontes luminosas que iluminan os espazos, e esa escuridade, en certo xeito, ten similitudes co retrato escuro de Erauso. De feito, as luces e sombras do pasado dificilmente poden resolverse desde hoxe.

Gustoume a carta que atopei enmarcada ao final do percorrido. No barrio donostiarra de Amara hai unha rúa chamada Catalina de Erauso. Cabelo/Carceller e Prezado solicitan formalmente que na carta que dirixen ao Concello de San Sebastián cámbiese o nome da rúa e desígnese a Catalina/Antonio de Erauso. Con este xesto, queren demostrar que as preguntas que se expoñen na exposición poden afectar tamén á paisaxe mural, cuestionando as denominacións patriarcais e binarias para superar as obsoletas narrativas.

Prezado, nos seus discursos, insiste en que é un museo máis aberto e permeable á sociedade que á academia. Unha voz na exposición para Erauso, unha vez máis, conseguiu desperdiciar ideas e crenzas e abrir o camiño a relatos máis atrevidos.