"Son marica e quero ser pai". Con esta frase, Borja Muñoz Arrastia comeza o seu traballo coa bolsa de investigación feminista do Concello de Vitoria-Gasteiz: Abrindo figuracións aos desexos non patriarcais dos homes non heterosexuais. Psicóloga e sexóloga traballa nos servizos de orientación sexual dos diferentes concellos, así como na impartición de charlas de educación sexual nas escolas. Militando no recentemente creado grupo EHGAM Gorbeialdea+, púxose en marcha unha liña de traballo sobre modelos familiares.

No mundo marítimo ha notado dúas tendencias extremas: a antinatalista e a dos embarazos subrogados. Pero a elección deste activista é reivindicar vías comunitarias non mercantilizadas para satisfacer o desexo de paternidade. O discurso crítico viuse reforzado cunha perspectiva feminista. En particular, recomendou o libro "Mercados reprodutivos" da socióloga Sara Lafuente Funes e "Un diálogo sobre xestación subrogada" de Graza Trujillo e Lola Robles.

Até hai pouco ninguén esperaba que as persoas LGTB traian aos seus fillos, o que nos liberou do poder social. O ser referentes inflúe no desexo?
Ocorre de todo. Entre os homes que entrevistei, algúns quixeron ser pais desde pequenos, aínda que non teñan referentes, e viviron con toda frustración. A outros lles parecía martzianada a idea de ser nenos, pero na idade adulta espertáronlles ganas, por exemplo cando unha parella amiga pídelles ao seu fillo e dálles a oportunidade de participar no proxecto. En Internet hai miles de páxinas sobre o instinto maternal. Pola contra, os relativos ao instinto de paternidade son moi novos e como pregunta, existe? Eu creo que desde unha perspectiva sexolóxica e feminista dáse un proceso biográfico complexo. Por encima de todos os obstáculos hai maricas que mantiveron o desexo de paternidade. Iso significa que teñen instinto natural? Non creo.

Reivindicas o desexo de paternidade, pero cuestionas que iso sexa un dereito.
É perigoso defender que ser pais é un dereito. O resultado dun proceso subxectivo é mesturar desexos e necesidades. Na medida en que recoñecemos que son necesidades, convértense en dereitos e entón o Estado ten que garantilos. Isto supón un problema político. Por iso prefiro analizar o desexo dunha maneira crítica e despois reivindicar que podemos utilizalo para crear comunidade, non só para levar a cabo proxectos individualistas.

Algúns dos defensores do embarazo subrogado consideran discriminatorio que Osakidetza ofreza tratamentos gratuítos ás parellas lesbianas e que non respondan o desexo de reprodución gai.É
moi diferente necesitar un fillo ou unha persoa que creza no ventre. A capacidade de fecundación non a ten a persoa, senón a semente. É dicir, alguén pode inseminar sen ter coñecemento do “propietario” desa semente. Pola contra, a xestación prodúcese no interior do corpo e, por tanto, na embarazada, non é un forno. Tampouco podemos comparar a doazón de esperma coa doazón de óvulos [necesaria en embarazos subrogados]. Seme salgue por masturbación, é dun día e non ten danos colaterais. Pero a extracción de óvulos é un proceso longo, doloroso e invasivo.

Para defender os dereitos reprodutivos das persoas LGTB ideouse o concepto de “esterilidad constitucional”. Que che parece? Dise
que a falta de parella masculina non é un problema de esterilidad para descartar a reprodución asistida polo vollera e a nai única. Para responder a este criterio argumentouse que as persoas LGTB temos unha esterilidad constitucional porque non podemos ter relacións sexuais fértiles/fértiis nas nosas parellas. Pero este discurso é problemático porque dá por bo que a parella é o único espazo reprodutivo. Mónica e bollero temos a capacidade de traer nenos se o facemos fóra ou máis aló da parella. Ademais, dentro das siglas LGTB hai realidades moi diversas: por exemplo, se hai unha pica cis e unha pica trans parella, onde está a esterilidad constitucional?

A industria da reprodución asistida utiliza a comunidade LGTB para aceptar e comercializar tratamentos caros ou con problemas bioéticos.
Parece que para nós inventáronse embarazos subrogados, aínda que os gais sexan a minoría dos usuarios. A legalización dos embarazos subrogados non foi unha reivindicación da mística do movemento; uns poucos gais millonarios entraron a defendela porque lles venderon que é a panacea para cumprir o seu soño. É un tema complexo, que cando crecen reivindicarán a súa vida: “Son os meus pais e eu estou aquí”. Por iso temos que discutir con coidado. A miña reivindicación é que vaiamos desenvolver os nosos proxectos, se é posible sen Estado, sen mercado nin tecnoloxía.

Que opinan os seus entrevistados sobre os embarazos subrogados?
Todos mostraron a súa oposición de forma moi expresiva. Algúns están relacionados co transfeminismo, pero outros non están politizados e, con todo, todos dixeron que é imposible garantir os dereitos de todos os implicados no contexto do capitalismo salvaxe. Un só di que lle parecería aceptable si canalizásese de forma moi controlada, a través da xestión pública, sen intercambios económicos e garantindo os dereitos das mulleres. É dicir, a súa oposición non reside nunha visión moralista ou esencialista, senón nunha perspectiva anticapitalista.

A adopción é outra forma de crecer. Eu diría que está idealizado na sociedade, que non coñecen as barreiras ou dificultades do sistema de adopción. Que sinalaron os entrevistados? Algúns se mostraron
moi críticos, sobre todo preocupados polas historias dos nenos en adopción internacional. Ademais, a adopción internacional está moi limitada para as parellas homosexuais. No centro das adopcións deben estar as necesidades dos nenos: xa non se buscan nenos para satisfacer o desexo de paternidade, senón que se buscan casas para os nenos sen pais. Un entrevistado defende o acollemento familiar…

Pero o sistema de acollida pretende que o neno regrese coa súa familia de orixe cando se dan as condicións axeitadas.Por
iso, o entrevistado di que ninguén che dá nin che quita aos nenos, porque os nenos non son bens, nin sequera cando naceron do noso corpo. Outro entrevistado opina que ser titor de acollida non convérteche en pai, pero é unha vía para dar cabida ao desexo de paternidade. Un terceiro sublima o desexo de paternidade a través do ensino. Paréceme unha boa vista, porque está ligada á comunidade.

Di que o sistema nos impulsa a unha soa vía. Como eran os nenos antes da era das técnicas de reprodución asistida por gais e lesbianas? Segundo o libro
Pais como os demais, os proxectos de parentesco existiron sempre. Algunhas utilizaban páxinas de contacto de xornais en lugar de aplicacións dixitais. Unha marica coa que me entrevistei tivo un fillo e viven xuntos, son unha familia heterosexual mirando ao mundo. Estes acordos foron historicamente máis frecuentes, o que cambiou é que antes estaban armarizados e agora son visibles.

Que che parecen as aplicacións para atopar acompañantes para a paternidade?
Eu son moi romántico e tecnófobo! Pero para moitas persoas o instrumento será unha guaya e, probablemente, xurdirán bonitas historias, como ocorre con Tinder. A existencia destas aplicacións demostra a existencia de persoas que queren xerar os seus proxectos desta maneira. Os heteroxéneos saben que hai moita xente no mundo que compartirá o seu desexo. Pero para nós é un gran reto atopar a un amigo que queira crear unha tribo de crecemento. Esta opción non está no imaxinario e, por tanto, temos que acertar todo. Para empezar temos que convencernos de nós mesmos e da xente para crer que é posible. Cando vou a clase, os alumnos saben que hai maricas, bolleras ou transas, pero si criticas ás parellas, ou mencionas aos tríos, os adolescentes levan as mans á cabeza!

Di vostede no estudo que cando una mica di que quere ser pai, as reaccións da familia de orixe son contraditorias: sorpresa, alegría, vergoña, malestar… Cando
saímos do armario, é habitual que o consentimento das nosas familias sexa parcial: “Está ben, pero non o vou a contar á familia extensa”. Pola contra, cando aumentamos a liñaxe, os nosos familiares terán que saír do armario cos que non o fixeron anteriormente. Un paradoxo que unha entrevistado chama “a vinganza da homofobia”.

Os familiares aceptan máis facilmente a nosa paternidade se temos relación xenética co neno.
Si, é terrible. Pola contra, ninguén lle dá moita importancia entre os entrevistados; o seu desexo non é proliferar, senón educar aos nenos. Un di que ter fillos non convérteche en pai, senón en recoñecemento. Doutra banda, hai quen fala da posibilidade de crear unha terminología para nomear diferentes tipos de paternidade. Así, dous entrevistados crean unha familia de catro pais xunto a unha parella de bolleras. Inventan unha forma de chamar a cada un: papá, aito, mamá e txu. Teñen nome pero non teñen declaración legal. O Estado non debería regular como deben ser as familias, senón recoñecer as oportunidades existentes e dar apoio legal.

A falta de recoñecemento legal dificulta o recoñecemento da contorna?
Si, á parella de pais e avós un coñecido dilles que non son os verdadeiros pais, que non saben o que é ser pai, porque entre as catro persoas é moi fácil crecer. Quen lles dixo iso pode envexar porque nunha familia de catro pais ninguén ten que abandonar outros proxectos. Axúdanse moito, crean comunidade.

Nos xulgados de Canadá, EE.UU. ou Colombia conseguiuse unha vitoria para aprobar este tipo de modelos. Desde onde podemos empezar?
En primeiro lugar, habería que adaptar o sistema a cada contexto. Por exemplo, é inaceptable que nunha escola haxa un bollero familiar desde primaria até bacharelato, e con todo na documentación aínda aparecen as categorías “pai” e “nai”. Os cambios no rexistro civil son claros, pero supoñen unha gran oposición, posto que cuestiona a centralidade e os privilexios da familia nuclear.

No movemento lesbofeminista aparece un argumento contra a maternidade cando creamos familias nucleares: debilitamos a comunidade bollera. Entendes a preocupación?
Eu reivindico xusto o contrario: se non seguimos un modelo que provén da heterosexualidad, o noso desexo pode servir para fortalecer a comunidade. É dicir, como non podo satisfacer só coa miña parella, formarei alianzas co bolle próximo ou con mulleres heteras. A articulación destas redes romperá a atomización que supón a familia nuclear, mirando cada unha cara ao seu interior. Non digo que estea mal educar en parella ou ser monoparental; o que quero é ampliar o imaxinario. Como sexólogo, paréceme unha achega interesante diferenciar os tipos de desexo: desexo erótico, desexo hedónico e desexo reprodutivo. Poden confundirse, pero non necesariamente, como defenderon o movemento de liberación sexual e o feminismo.

Como se debate entre Mari sobre a paternidade se se dá?
O mundo mánico é bastante antinatalista. Foime máis fácil atopar discursos críticos de nais violentas ou paternas. Entre os gais, os discursos máis ardentes son a favor de embarazos subrogados, que reivindican o seu dereito a fundar unha familia desde unha perspectiva idealizada e acrítica, sen prever as consecuencias destas accións.

Un entrevistado é un pai trans embarazoso. Que destacarías da súa achega? Os
transhombres teñen a capacidade de crecer no ventre, pero a sociedade elimina esta posibilidade. Por unha banda, as decisións de transición (intervencións cirúrxicas, hormonación...) poden condicionar a capacidade reprodutiva. Poden deixar de tomar hormonas, pero o prezo que esta elección supón para o mundo binarista pode levar a rexeitar a opción. Doutra banda, o imaxinario da embarazada está ligado á feminidade. Deixoume un libro con claves humorísticas para ter un embarazo maceta: “Pode ser unha maneira de ter un callo de cervexa!”. Encántanme as achegas das persoas trans porque son moi útiles para toda a sociedade. De feito, moitas mulleres cis tampouco o enchen co canon da embarazada.

Ao comezo da investigación explicou que elixiu o tema para axudarlle no seu proceso persoal.
Este estudo permitiume profundar na miña reflexión. Quero ser pai desde sempre. Cando tiña parellas femininas, o desexo estaba presente. Cando decidín ser marica a xornada completa, tiven que facer unha especie de duelo. Perdín un pouco, necesitaba referentes, e atopeinos grazas á investigación. Aprendín moito das vivencias dos entrevistados e acougáronme moitas dúbidas e medos que tiña. Como vou materializar agora o meu desexo de paternidade? Pois terei que esperar a que a miña parella e eu coñezan ás persoas que comparten o modelo de comunidade que queremos construír.