Tamén hai dúas historias. Unha é a túa, a nosa. O outro, o do voso pai. Cal é o principal de ambos?
Historia real do pai! Recordo que vivía en Londres e que a miña irmá tamén vivía alí. Todos os anos alugabamos o caserío Arretxea de Sara, para o verán. Alí pasabamos dous meses, todos: os nosos pais, nós e as nosas ttip tamén. Sempre vía ao meu pai escribindo, xa tiña 80 anos. “Que estás a facer, papá?”, preguntáballe e ela: “Pasa o tempo, raparigo!”. Nada máis. Tiñamos unha relación agradable co meu pai, pero tamén con respecto. Así, cando morreu o meu pai, no enterro veume un primo, José [Iturrioz], dicía: “O teu pai deume uns cadernos para tocar a máquina. Non tiven tempo até agora, pero son feitos. Para ti!”. E deumas.

Cadernos de papá…
Creo que o meu pai escribía primeiro nunhas páxinas así, e logo pasaba ao café. E tamén completou dúas carnes! Ler os escritos do meu pai e narrar en español, e todos os diálogos en eúscaro! Empecei a ler, pero non podía, non era capaz. Dábame dor de corazón! Pero a miña muller podía ler. Non sabe eúscaro, pero si bastante ben en castelán. Colleunos e empezou a ler… Recordo, os dous na cama, e preguntando á súa muller, cando chegaba á conversación en eúscaro: “E isto que quere dicir?”. E eu volvíalle. E unha vez díxome: “É moi interesante!”.

Di que a dor do corazón non permitíache
ler… Non… Cando vivía, o meu pai non contou nada. Ás veces dicía algo, pero fite ouvíase a ela. & '97; E logo os pregos, que me deu o meu curmán! O meu pai aprendeu a escribir e ler aos 22 anos e a falar en español, en Zumarraga, porque era criado nun hotel. Collín os pregos e empecei a traballar o que o meu pai escribiu con varios historiadores e algunhas mozas de Hernani que querían facer unha película sobre a rede Comet. Pasei catro anos na investigación, si os erros do meu pai eran correctos. Xa digo que o meu pai tiña 80 anos cando escribiu os pregos, todo estaba a falar de memoria, pero podo dicir que os escritos son correctos, salvo algún tipo de confusión.

A vostedes non lles contaba, pero escribiu si,
escribiu… Pero non todos! Un exemplo agora. Aos sete meses, sentín, algunha disentería. O médico dixo: “Este mozo é morto!”. Estabamos no caserío Arizluzieta, en Oiartzun. A miña tía estivo comigo toda a noite na habitación cunha vela grande e deuse conta de que estaba viva pola mañá. Chamaron de novo ao médico e dixo: “Se queredes manter ao neno vivo, debedes darlle o leite da túa muller ou a do burro!”. Se tiñan un burro no caserío, pero si era pesado non tiña leite! A miña nai tiña unha amiga esposa en Oiartzun, que me deu o peito. Así me salvei! O meu pai non conta iso!

Vostede sabe que o seu pai non o contou.
Escoitando á miña nai e aos meus tíos! O seu pai estaba na rede Comet. Sempre andaba dun lado a outro da fronteira e, unha vez, veu a Arizluzieta. Era inverno. Nevaba. Mentres ceaban, no medio da cea, o pai levantouse. “Teño que marcharme!”. E nais: “Pero Manuel, volvíchesche tolo! ? Que agora!”. “Non, non, teño que marcharme!”, papá. E ao cuarto de hora de ir o meu pai, todo o caserío rodeado de gardas civís. Iso tampouco o conta o meu pai nos seus pregos! Seino contando a miña nai e a miña tía! Hoxe teño pena, porque non podo facer máis preguntas ao meu pai.

Lendo os pregos, que é o que máis lle deu?
Iso é o que non nos contou na vida!

Ja, ja… E niso cóntallo?
Que non paraba. Comet estaba na rede, foi clandestino, un en Goizueta e outro en Tarbes (Occitania) ata que os alemáns entraban na fábrica de armas. Un está no campo de concentración de Argeles sur-Mer, outro no hospital A Rosaire de Bidarte, en Donoztegi, en San Juan de Luz… Non paraba e escapábase de todos os sitios! Por unha banda, non paraba, e por outro, era de poucas palabras. Non falaba moito, pero me dicía: “Non hai heroes nin outros, é a necesidade!”. Creceu en pasteiro curto, en Orexa, duramente, e viuse afectado pola necesidade.

Melitón Mazás contou ao seu pai as torturas do seu pai ao seu curmán José e Jexus Iturrioz: “Cando entrei en Ziega xureime, se conseguía saír de alí, que as Mazás ía ser asasinado a calquera prezo”.
Iso díxolles, si, e contoume a min outra cousa sobre Mazás. O pai regresou “oficialmente” ao sur en 1977. Reuniuse en Hernani con antigos amigos para comer. Uns eran miceletes, outros eran amigos da guerra de Hernani. Porque o meu pai non conducía, leveino eu no coche e na sobremesa recollino de novo. Recordo que me contou dúas cousas. Bebería un pouco e quizais se soltou. Un, díxome: “Alí estiven a esperar para matar a Melitón sucio”. Eu era unha sorpresa! “Que che fixo Melitón?”. E pai: “Son vellas contas!”. E non dixo outra cousa. Despois fomos polo Bidasoa e en Irun, á altura da antiga estación de San Miguel, díxome: “Por aí pasabamos nós!”. E eu: “Que andades? !” e pai: “Son vellas contas!”. E nada máis!

De que falaba vostede se non deixase os escritos.
Iso é. Pola súa banda, o seu pai non escribiu que sentise, senón o que fixo. Non daba conclusións, non amaba a mensaxe. “Ti tes que aprender”, dicía, non daba leccións, pero dicía as cousas correctamente e acougaba. “Rapaz, aínda que faga as cousas ben ou mal, sempre ten que mellorar!”. Coma se non.

Foi fundada en 1945, ano no que se acabou a Segunda Guerra Mundial, no caserío Arizluzieta de Oiartzun.
E aos 11 meses trouxéronme a este Norte. Sei que en 1946 o meu pai quería ir cos americanos a seguir a guerra contra Franco, como o batallón Gernika e Lezo [Urruztieta]. Crían que a guerra ía pasar tamén cara a España, pero sabemos que os americanos se negaron. Entón, cando eu tiña catro anos, o meu pai ocupaba toda a familia, a nosa nai e nós dous irmáns maiores, e a París. Recordo que desde o ttip iamos á euskal etxea a celebrar o Aberri Eguna. Alí coñecín ao lehendakari José Antonio Agirre e aos guerreiros do batallón Gernika.

Pero como chegaron a París?Coa
delicada Segunda Guerra Mundial, e á marxe das guerras contra Franco, o seu pai pensou que debía sacar adiante á súa familia. Ademais, eu nacín entón. Primeiro, o seu pai quedou en San Juan de Luz e aprendeu a facer espartinas cunha Pena. Esa pena tiña un socio, Sotes, que estaba a facer espartinas en Ambert (Francia), e tiña tres fillos en San Sebastián, de 14 a 17 anos. E fixeron un trato: Sotes pediulle ao seu pai que trouxese aos seus tres fillos ao Norte, a cambio de que permitise ao noso pai facer espartinas.

E o pai empezou a facer espartinas en San Juan de Luz?
Non, colleu o permiso e montou o atelier en Puy-de-Dom (Francia). Conseguiu un contrato con Michelin, xa que os traballadores utilizaban as espartinas e dáballes talleres gratuítos. Pouco pagados os obreiros, pero coas espartinas! Ja, ja… Sotes deuse conta de que o meu pai estaba a facer un bonito negocio e quitoulle o permiso. & '97; Eu iso conteillo a miña nai e a miña tía, non o meu pai. Así fomos todos a París e fixemos vida.

Dis que tiñades catro anos cando fostes a París...
Si. Xa eramos tres irmáns, a miña irmá Ambert, e os meus pais. En casa todo era euskera, e cando empecei á escola aos cinco anos non sabía francés. Pero os nenos aprenden idiomas fite, e eu tamén aprendín facilmente francés. A miña nai tamén quería aprender francés e preguntábanos algo en francés, pero a nós. Aprendeu sen nós. O seu pai era maior e non estudou tanto francés. A vida da nosa casa en París era en eúscaro.

En casa en eúscaro, na escola en francés, na rúa tamén así, no estranxeiro e nos adolescentes... Mantivo o eúscaro? Aos
12-13 anos deime conta de que estaba a perder a facilidade. Chegábanos unha revista, Euzko Deya, e empecei a lelos e a aprender de memoria. “Euskadi a nosa horta favorita, o eúscaro a súa flor / Querendo matar á flor querida, os inimigos están vagos / Que mate isto non entrará / en absoluto a Euskal Herria!”. Así son! Ja, ja… Ou historias: “Onde vai rapaz?… Alí abaixo!… E de onde vén?… Aí arriba!”. Ja, ja… Cousas así! Co meu irmán falaba en eúscaro, é máis, tocabámonos/tocabámosnos, porque o meu pai nos tocaba, e aprendemos un pouco, polo menos. A irmá pequena avergoñábase falando en eúscaro. Non se avergoñaba de ser vasco, senón de ser emigrante.

Iso tamén… Recordo que na escola
chamábannos “Salgue espangua”. Ese é o castigo español, pero o que está mal. Chamábannos “español sucio”. “Eu son español e que!” dicíalles, pero non me sentía nada español. & '97; Non sabía nin sequera español, pero iso é o que nos falaban, eu en contra, e o meu irmán tamén. Así resucitei o meu eúscaro e aprendín algunhas palabras novas en eúscaro. E, por outra banda, as xentes de Zuberoa coñecinas en París. Querían montar un teatro, Si ou non, de Daniel Landart. “Iso non! Me triturarán! O meu pai dáme sorpresas coa súa cinta de pel...”. O meu eúscaro era resucitado e empecei a escoitar outros, e en París debía todo!

Fala dos suletinos en París. Coñeciches en Txomin Peill, ou Jon Mirande? En
Txomin Peille si, deume clases de eúscaro. Pero era un lingüista apaixonado, non nos ensinaba euskera, analizaba a lingua! “Isto chegou de aí… Isto do latín… Iso non sei de onde...”. Con todo, era interesante. Non coñecín a Jon Mirande, pero [Txomin] Peillen sempre o mencionaba. Quería Jon Mirande!

Vostede tamén estivo como o seu pai “empresa a empresa” durante todo o tempo, segundo comunicou a Sustrai Outeiro (ARGIA, 8 de setembro de 2013). Colleu retíraa e viño a Senpere… Tiña
ganas, como o salmón, de volver a Euskal Herria! Pero antes da retreta xa estaba aquí, compramos un anaco de terra ao meu irmán e construímos a casa Larralde-berria. A esposa contentouse estudando aos seus dous fillos. Eu o luns pola mañá collía o avión e andaba polo mundo. Volvín o venres pola tarde e tiña todo o fin de semana libre coa miña familia. Así vivín. Logo esforceime en axudar nun e outro, o de Herrikoa, Loreki, Alki [Cooperativas, co obxectivo da economía social e solidaria], aos mozos de Orexa, de onde era o meu pai, e nos proxectos que puiden.

Adiantando tamén o centro cultural Larraldea, por exemplo. Que é o que che empuxou a axudar aos demais ou a fomentar unha Larraldea?
A verdade e a cultura vasca han guiado a miña axuda. É necesario que o empuxe resista a verdade. Quero aos xudeus, ao que eles din: “Comenta sempre a verdade. Así durmirás ben e os demais non”. Ja, ja… Nós creciamos en pasteiro curto, non temos moita necesidade, se temos suficiente! Vivimos ben, non creas! Eramos capaces de renovar Larraldea, de ter unha nova casa, que necesitas? Como tres veces ao día!...

* * * * *

A tía claudia “Comet é o nome que se deu desde Francia, porque non tiña nome na guerra, e a tía era a
rede “Comet”, unha rede que axudaba aos avións pilotos aliados a pasar de Francia a España. Este tipo de redes eran ilimitadas e traballaban entre si. Comet cubriu os nomes de xente humilde. A tía Klaudia [Eskuero Aranburu] tamén estaba aí, pasou nove meses baixo a sombra”.

Papá torturado
“Unhas horas despois recibín unha visita que non me esquecería toda a vida. Melitón Mazás era un policía con rostro de neno. Ordenou aos gardas que me espisen e puxesen burdeos. No solo abriron unha grava miúda de aresta afiada e alí fixéronme arrodillar. A grava miúda púxome inmediatamente as cabezas. Os gardas volvéronme a pór de xeonllos e Mazás atacoume berros e patadas. De cando en vez caía e Mazás pisábame para desgarrar grávalas...” (Manuel Iturrioz). As vivencias dun loitador".

A última palabra é

Mecenados Existen mecenados, e son máis do que ninguén cree na nosa contorna. Algúns veñen da man das fundacións. Outras, desde grandes e pequenas empresas ou persoas físicas. A todos eles aplícaselles unha forte dedución e incentivo fiscal. Andoni Iturrioz, pola súa banda, é sincero e cultura.