Como todos os anos, chegou o mes de xuño, o resto do curso, o momento de deixar aos alumnos, e cada ano teño ganas de subliñar algo positivo, con bo sabor. E tiven tempo, durante anos, de escribir aquí preciosos lotes sobre o traballo da cultura vasca, os logros dos alumnos, eses pequenos e fundamentais milagres que levan a cabo.

Recoñezo, con todo, que busquei eses elementos, o argumento de filmar e violar, ás veces dar unha énfase cotizada, atopar a palabra máis rara para felicitar a euskaldunización dun alumno, elixir o adxectivo de embelecer o logro profesional, traballar a metáfora axeitada para subliñar que temos destino. Porque somos ineducables e indestructibles, cunha patada e un abrazo a todo o contrario. Poucas veces comín mentiritas para que o eúscaro brille un pouco máis.

Este ano publicáronse os datos da medición do uso do eúscaro na rúa, de maneira vergoñosa, e dous días despois os alumnos preguntáronme, con calibre, cando e onde facelo en eúscaro, onde teño plans, como facer para non perder a lingua, cal é o futuro para eles. E eu só acertei poucas palabras apropiadas. Ou si, “aprende o traballo ou a parella euskaldun”: unha penoso broma. Ás veces pregúntome si hai que dicir a verdade, que aquí non se fala en eúscaro, que non hai política lingüística, nin compromiso, nin investimento, nin obrigacións, nin sancións, senón demasiada vontade, moitos discursos. Que non estamos niso. Que aquí a política do castelán segue adiante, aínda que sexa tarefa e profesión de cada vez máis xente. Que o que é máis, os únicos, sempre os mesmos, levámolo na pobreza. Paseime pola cabeza e caleime, porque sei que se necesitan discursos optimistas, que pola contra se dirixe á regata subxacente e que, como non podía ser doutra maneira, mellor calar.

Xa estaba: e despois que? Despois e ademais de todo, por suposto, non son dignos de mención. Hai xa un século que o uso baixa. Polo menos hai 25 anos baixo e brebeta que non poden pasar en eúscaro. Medio século negando o coñecemento institucional do eúscaro. Que se compromete a desenvolver o eúscaro nos servizos públicos durante aproximadamente vinte anos e que xa cinco anos púxose por escrito nos proxectos do Colexio á espera do día seguinte. Hai dezasete anos que existe unha política lingüística pública. Oito décadas de concienciación e campaña. Hai quince anos que se esixe a posta en marcha do sistema de perfís lingüísticos no mundo laboral. Fai 25 anos que estou a traballar e o meu premio subiu exactamente 500 euros. Desde hai dez anos, sen teito, as xeracións novas din que si, que elas saben e que o van a facer: que sabemos que fóra da ikastola todos falarán en castelán. E outros. Si alíñanse a duración de todos estes anos, un xunto ao outro, pódese cubrir unha distancia dun mil anos luz. Ceo recheo negro. Por que compor o contrario? Fortalezas e iniciativas, medidas e traballos, intencións e diñeiro, polas súas escasas consecuencias, xa que os recursos e decisións fundamentais non se abordan de maneira masiva.

Cando ía escribir iso, miserablemente, o meu fillo sacoume do saco do colexio un sobre branco, que levaba o meu nome trochado de letras maiúsculas e frías e xiringas. Transmisión manual en segredo. Facíase referencia ao chamamento á acción para que os seus exames pasasen en eúscaro. Sabiades como era entón! Resucitei. Senteime resentido e diabólico, disposto a ir de noite e a lugares secretos, cargado de toda chama. Aire!