Como recibiches o Premio Adarra?

Non me gusta o premio nin a homenaxe, e nunca me imaxinei nesa situación. Será sinal de que envellecín [rindo]. En calquera caso, entendín o premio como un recoñecemento que se debe a todo o equipo traseiro ao meu nome e pensei que tiña que dicir si.

Cando tomou a palabra falou de Mikel Laboa. Os músicos da túa xeración recibiron del a paixón por romper os xéneros.

Sinto do mesmo grupo que os anteriores premiados, a idades temperás. Ademais da mesma profesión, estamos na mesma acción: a resistencia. Os cantantes que estamos a traballar só en eúscaro temos un suplemento: non nos programan, e non nos aparecemos en medios en castelán, nos nosos tamén cada vez temos menos sitio. Con todo, adquirimos un compromiso artístico para traballar a favor do eúscaro, porque estamos seguros de que o eúscaro necesita unha nova canción para sobrevivir. Esta tola marcha do mundo, ou desmarcha, exponnos continuamente novos retos. Temos que seguir gozando no noso idioma. Non podemos vivir mirando atrás, temos que ofrecer novos asideros ao noso mundo, e para iso temos que deixar espazo ás novas xeracións para romper, embelecer, patear, innovar. Mikel Laboa sempre estaba atento ás novas formas dos mozos, quizá moi afastadas para el. A min tamén me interesa moito entender en que andan.

Ao longo de toda a túa carreira percíbese un desexo constante de procura.

Empecei a estudar son cromático con Miguel Bikondo. Creou unha escola importante, de moi alto nivel. Tiñamos que aprender novas formas, moitas veces moi complicadas, e quizais esa paixón pola procura vinga daquel mundo contemporáneo. Ademais, tiña unha sede insaciable da trikitixa. Co acordeón tentaba sacar aquela irrintzis do son pequeno, pero non o conseguía por completo. Ao final, como moitos da miña xeración, deixei o son cromático e tomei a trikitixa aos 14 anos. Junkera, Zabaleta, Motriku, Miren Etxaniz, Imuntzo, Leturia… Os kaletarras invadiron o mundo rural e eles acolléronnos con paciencia, pero con calma. O mundo rural era máis pecho aos nosos ollos, e as innovacións exteriores, os estilos, as pezas… Nós eramos máis modernos, atraíannos outras músicas.

Que, por exemplo?

Escoitabamos rock e jazz. The Beatles, Eric Clapton, Queen, Eagles, o mundo country… Os primeiros grupos de rock en eúscaro tamén empezaron entón –Errobi, Koska, Indar Trabes–, así como palabras como Egan, Akelarre. Todos facían versións de cancións anglosaxoas. Que boas eran! O mundo da trikitixa era moi diferente. O meu tío ensinábame cancións de romarías como Amparito Roca, Fanfurriñeiro, Recordo Florido, e un repertorio moi amplo de fandango e arin-arin.

Comezastes a levar as vosas novas referencias ás romarías?

Ao principio faciamos o baile habitual, pero pronto empezamos a introducir novas influencias. Na trikitixa apenas se facían novas cancións. Colliamos de gran son, pero necesitabamos noticias, sobre todo para competicións. Inevitablemente, nós mesmos comezamos a crear novas cancións, nas que o lizartza Jesús Mari Esnaola axudounos moito. Tampouco había discos, e cando chegaron as primeiras propostas estabamos curtas patas. Naquel cambio social radical todo era novo: o salto do mundo rural ao urbano, as ikastolas, a política… o nacionalismo tamén necesitaba novas imaxes e, entre outras cousas, mirou a trikitixa.

Linlle que a trikitixa era un instrumento moderno antes de que o nacionalismo folklore.

A traxectoria da trikitixa é moi curiosa. Ao principio –XX. a principios de século– era estraña, sucia e rompedora. Pero a xente queríaa, e aínda que estaba oculta, facían romarías e bailes. Aos poucos se euskaldunizó a trikitixa: entón era alegre, san e noso. Daba identidade ao mundo vasco. Converteuse en folclórico, vestíannos de baserritarras. Pero empezamos a sacar os nosos discos, e entón volveu ser estraño, sucio e rompedor. To, volta mortal de 180 graos! Aquilo era rock, non a trikitixa de outrora. Pero os mozos querían, perseguían a nós e así a trikitixa converteuse en símbolo e representante da música vasca.

A adherencia do mundo rural ao label de autenticidade tamén axudaría…

Iso deulle unha especie de etniicidad, si. Por iso digo que a evolución da trikitixa é moi curiosa: en todas as escolas de música e conservatorios converteuse en instrumento estrela, as matriculacións facíanse moi por encima de todos os demais instrumentos. A alboka, a txalaparta ou a dulzaina tamén viviron un gran auxe e convertéronse en moi virtuosos. Á marxe deste perdón quedou un gran son, que no seu día era moi importante, xa que cortara o contacto co popular.

Houbo reacción purista ante esta expansión da trikitixa?

Si, foron escritos contra os nosos campionatos e novas cancións. No Diario Vasco saíu un escrito dicindo que non era unha trikitixa e que si seguise nese camiño ía acabar. Tamén se organizaron mesas redondas sobre o tema. A nivel teórico, todo este cambio suscitou preocupación e era normal, porque se produciu un cambio xeneracional. Con todo, a maioría da xente vía como complemento a trikitixa e a nova onda de sempre.

E para ti que foron eses campionatos?

Para min foi algo como a selectividade, como unha peaxe a pasar á universidade. Tamén o recoñecemento. Naquel cambio social os campionatos tiveron unha gran tiranita, pero tamén había inxustiza: só se dá recoñecemento ao primeiro e descártase todo o estilo e a achega artística de quen non foi o primeiro. Nun partido de pelota talvez non suceda, pero o mundo da arte é subxectivo e hai moitas opinións e gustos. Refírome á selectividade, porque despois dos campionatos comezaron as nosas carreiras artísticas. Con todo, os campionatos permitíronnos presentar novas cancións. Púxonos en marcha na creación.

Deixou o ambiente da romaría e comezou unha andaina individual máis persoal.

Si, non había espazo para os dous. De pequena coñecín a fascinación pola canción e as letras. Os meus tíos levábannos aos concertos de Ez Dok Amairu e gravabamos eses concertos, logo transcribiámolos e finalmente cantabamos algunhas desas cancións coa guitarra española. Non entendiamos a metade, pero intuïamos algo especial na ironía de Xabier Lete, nese baile das palabras, nas mensaxes, nas estruturas. Do mesmo xeito que cos Lekeitio e as curiosidades de Laboa.

A pesar destes cambios, na túa traxectoria tamén se nota a fidelidade a unha aposta. Como se consegue?

Por intuición, diría. Aquí ao principio cada un fortalecíase no seu propio estilo –coñecemos conflitos similares fose de Euskal Herria, entre rockers e modas, por exemplo–. Pero de súpeto empezaron a mesturar as formas, esas mesturas eran benvidas, o que escoitaba a Kortatu podía escoitar a Kaxiano, Negu Gorrie sacou Bertso Hop, Hertzainak realizaba rock con trikitixa, Oskorri con trikitixa, Ruper incluíu a trikitixa de Josu Zabala, Errobik alboka… que era a música vasca? A esta pregunta déronselle varias respostas. Por unha banda, a forma marcaba o estilo vasco –Quousque tandem–; por outro, a forma era igual, a música vasca era a que se facía en eúscaro. Nós situámonos nese segundo grupo, mesturamos estilos á carta, e seguimos sendo vascos. Pola contra, no estilo vasco, as persoas que atacan o eúscaro anímannos a cantar en castelán: “Canta en castelán polo menos algunha canción, pola contra non enténdoche e é unha pena”. Si accedemos ao castelán prémiannos, ser moderno asóciase co castelán, e nós, a miúdo, no moderno, preferimos o castelán.

Unha das súas reivindicacións é a ecoloxía: hai que garantir unhas condicións de vida dignas á música local.

A da ecoloxía non a inventei eu, pero está ben nesta cuestión. No noso pequeno mundo sempre o mellor é o exterior, e tratamos de copiar, pero logo cando nos fomos ao exterior queren probar o noso queixo, non a nosa Coca Cola. Quérennos escoitar en eúscaro, non en inglés. Isto demostraba que o mundo o compomos cada un de nós, e desde entón empecei a dar máis importancia ao noso e a esixir dignidade. Os grupos de fóra páganse ben en Euskal Herria, pero os de aquí estamos máis precarios: temos moitos problemas nos contratos, ponnos trabas na facenda. Recentemente reunimos aos creadores profesionais en eúscaro en Lanartea. Presionando entre todos quizá consiga un pouco de dignidade na nosa profesión.

Acabas de despedirnos de estar ou non, oito anos despois do último disco con novas cancións. Como foi o proceso?

Parto do texto. O seu ritmo e ton lévanme a inventar a melodía. Triste, dramática, irónica… tento coser a roupa máis axeitada. Posteriormente deseñarase o tratamento sonoro de todo o disco. Neste caso decidín gravar co grupo actual e empecei a facer arranxos. Tamén tiña ganas de probar algunhas cancións con orquestra de corda. Ao final puxen xuntos un ritmo bailable e un texto máis serio, e viceversa. Ao mesturar textos humorísticos cunha adaptación máis clásica pareceume que conseguín un bo equilibrio. O son cromático foi unha ferramenta imprescindible para crear son e realizar adaptacións. Axudoume no proceso de procura e organización.

Nos vídeos promocionais do disco contaches coa axuda da Mafia Chill. Eles considéranche un referente. Lembras algunha outra conexión forte ao longo da túa traxectoria?

Despois de gravar o disco achegámonos á Mafia Chill, ao deseñar a promoción, porque nos demos conta de que me mencionaban nas súas cancións. Na música sentín moitas veces conexións especiais: Con 16 anos, por exemplo, quedei impresionado no concerto de Orio de Errobi. Anje Duhalde, Mixel Ducau, Beñat Amorena e Jean Paul Gill. Que era aquilo! Até entón non coñecín ningunha banda de rock daquela categoría, en directo tiñan un son enorme. Lembro outro concerto inesquecible: Radio Popular organizou “24 horas en eúscaro”. Encher o velódromo, a festa da tensión e o chisqueiro! Representantes da canción vasca moderna no canto, como Sakabi e Egañazpi, Laja e Iturbide. Foi terrible. Por citar unha última: Na casa de cultura de Intxaurrondo namoreime dun grupo pamplonés chamado Brothers. Que forza e que habilidade! Entre eles estaba Ion Celestino. Ao final do concerto achegueime ao escenario e explícolle a miña fascinación. El coñecíame. Desde entón realizamos dous discos xuntos.

Acabamos de premiar, os mozos empeñaríanse… calquera diría que estás en espuma.

O recoñecemento proporciona pracer e significa valoración do teu traballo. Con todo, a miúdo ocorre o contrario, o que provoca malestar –invención, ou presentación dun mal traballo–. Con este último disco, nunha entrevista un xornalista en castelán botoume de admiración: “Alégrome de que volvas á música”. Nunca deixei de cantar! Necesitamos máis visibilidade nos nosos medios. A presenza de grupos vascos nos grandes festivais que se organizan de forma itinerante é escasa, salvo excepcións. Na televisión tampouco temos un programa musical digno. Se empezo a pedilos, todos os pido [ri].