Para a invasión rusa de Ucraína, o 24 de febreiro, o Centre Tricontinental (CETRI), na imprenta, publicou Un système alimentaire à transformer (“Sistema de alimentación a modificar”), unha serie de expertos. Desde entón, entrevistados en 20 minutes pour podcast, o sociólogo e historiador Laurent Delcourt, xefe de investigación do CETRI, presentou as súas liñas principais. Aquí resumimos o diálogo titulado Géopolitique da faim (“Xeopolítica da fame”).

Primeira constatación: a pesar de non aparecer nas liñas principais da actualidade, cada vez hai máis persoas que viven en risco de morrer ou enfermar de fame. Cando a Organización das Nacións Unidas aprobou en 2015 as súas propostas para o desenvolvemento sostible, entre os principais obxectivos da humanidade incluíuse a erradicación da fame no mundo para 2030. Pero desde entón seguiu crecendo en sete anos. En 2015 estimábase que había 630 millóns de persoas no mundo con fame. Para 2019 entre 50 e 70 millóns de euros máis estaban a sufrir unha falta crónica de comida. Iso era antes de abrir o COVID-19…

O coronavirus e os peches e restricións implantados desde 2019 para controlalo puxeron en perigo os circuítos internacionais de produción e distribución de alimentos. Ademais, coa perda de postos de traballo, especialmente na economía non formal, provocada pola conxelación da economía millóns de familias quedaron sen ingresos. E no século XXI sen diñeiro, sen comida. A principios de 2022, a fame xa atrapara a 870 millóns de persoas no mundo. Pero se iso era pouco, chegou a invasión e a guerra de Ucraína.

A distribución xeográfica da fame está relacionada co nivel de ingresos das familias en cada país: “países con pouco diñeiro”, non “países sen comida”. Países pobres, pobres. Por exemplo, os do Sahel africano, nos últimos anos principalmente Niger, Burkina Faso, Chad, Mali e Mauritania. Logo veñen os que están en guerra ou os que pasaron recentemente, Afganistán, Iemen… Tamén están en Asia Bangladesh do Sur, India e Paquistán. E os de América Central, que están a sufrir unha crise moi profunda, que provoca tanto problemas de alimentación como migracións masivas.

Nos últimos anos en Sahel duplicáronse as cifras de persoas con fame e as que han migrado catro veces. O mesmo empeoraron na chamada Rama Oriental de África –Etiopía, Eritrea…–, Sudán e Sudán. O sur da illa de Madagascar vive nos dous últimos anos unha terrible seca, a primeira gran seca que se viu tan marcada polo quecemento do clima, pondo en perigo a supervivencia de dous millóns de persoas. Fóra destas rexións tamén hai exemplos significativos de retroceso na seguridade alimentaria: Nun Brasil, nos primeiros 15 anos do século XXI a fame considerouse desaparecida, pero nos últimos anos volveu a aparecer.

CRIADO DE ALIMENTOS BARATOS

As guerras, o enloquecimiento do clima e o encarecemento dos fertilizantes ao cultivo pola crise enerxética están intimamente relacionados coas fames negras. Pero esta traxedia ten outros dous compoñentes fundamentais, un deles pouco citado: O que Delcourt denomina “gobernanza dos alimentos”, é dicir, que unha cousa é alcanzar un consenso internacional nos obxectivos de erradicar a fame e outra moi ben nas estratexias e políticas para chegar a iso.

A ONU tivo historicamente á FAO como ferramenta para traballar os avances deste problema, pero a EE.UU sempre desconfiaron da FAO e lograron que o Programa Mundial de Alimentos, WFP nas súas siglas en inglés, sexa unha ferramenta de referencia da fame no mundo.

Do mesmo xeito que para a Asemblea da ONU, se a FAO baséase en “un país, un voto” –un voto de Burkina Faso, un voto de EE.UU.– liberado destes principios WFP, EE.UU. conseguiu xestionar ao seu gusto as emerxencias alimentarias, utilizando principalmente os excedentes da agroindustria estadounidense para a súa difusión mundial.

O certo é que os países pobres están atrapados polas consecuencias da estratexia dos Estados Unidos desde 1960, época da Guerra Fría. Estados Unidos, e no seu correa, os outros países ricos occidentais, decidiron afogar aos países pobres en comidas baratas. Para entón Occidente levaba anos producindo excesivamente produtos agrícolas. Estes, dopados con subvención pública, dispersáronse en todos os lugares, vendendo moito máis baratos que os produtos dos agricultores locais. Pronto, moitos países exportadores de alimentos convertéronse en importadores de alimentos baratos.

Esta forma de planificar a alimentación das poboacións chegou a ser ideoloxía na década de 1980, cando o neoliberalismo se impuxo en Occidente. Como dixo o ministro de Agricultura, Ronald Reagan, a forma de alimentarse dos países pobres non era a produción de alimentos propios, senón a compra de alimentos baratos aos Estados Unidos. Desde entón, ao negociar solucións financeiras co Fondo Monetario Internacional e o Banco Mundial por un país endebedado, un dos requisitos era non investir diñeiro na agricultura.

A crise de 2008 mostrou que un país endebedado, sen campesiños, podía atoparse da noite para a mañá sen poder asegurar o pan ou o arroz de cada día aos cidadáns. Durante os meses e anos seguintes, as rebelións provocadas pola falta de comida non foron poucas, pero sen lograr cambiar a gobernanza mundial da fame. Entre 2000 e 2015, o grupo dos países máis pobres do mundo viu subir a factura das importacións de alimentos de 2.5000 millóns de dólares a 33.000 millóns.

“Que ocorre basicamente? Prohíbese ao pobre promover a agricultura, prohíbese aos campesiños que forman a maioría da poboación vivir do seu traballo, estes países e persoas convértense en asistentes das importacións. Se os alimentos se encarecen a nivel internacional é un desastre. Niso estamos. O problema é a adicción. A relocalización é vital tanto para a produción de alimentos como para outras moitas producións. Vital para eles... e para nós tamén”.