Quen era María Isabel Gutierrez Velasco?A
verdade é que non o sei. Gustaríame saber, porque unha das principais dificultades para facer este libro foi que non atopei a ninguén que me puidese falar da madura María Isabel, só aos meus familiares e á xente que coñeceu na infancia. É algo significativo, porque creo que na idade adulta ninguén lle amou, ninguén lle coidou. Por tanto, escribín as miñas interpretacións sobre María Isabel, baseándose en dúas fontes concretas: documentos oficiais franquistas e voces masculinas. A partir de aí, tiven que realizar un gran exercicio de tradución e interpretación para explicar quen foi. Seguramente nalgúns momentos do libro fun un pouco valente, porque ninguén me confirmou que María Isabel foi realmente esa muller loitadora e rebelde que eu imaxinei.

Con todo, describiu detalladamente o seu contexto.
Si. A súa nai quedou viúva e ela mesma orfa moi nova. Xa sufriron un gran trauma familiar, a irmá pequena de María Isabel, Mari Carmen, que morreu ao catro anos atropelada por un coche. Pouco despois morreu o seu pai e de Estaleiro a Santander [Cantabria, España]. Naquela época, María Isabel achegouse a un mundo diferente ao da súa cidade natal. E tamén naquela época apareceron indicios de que as persoas podían ter un sufrimento psíquico algo maior que a media. A partir de aí, a súa nai, incapaz de controlar aos seus fillos, confiou á súa filla nas institucións.

Utilizou o termo “sufrimento psíquico” en todo o libro.
Tiven un pouco de medo cada vez que o escribín, e cando o digo tamén movo a lingua, non penses… Non sei si non é moi naif, e un pouco torpe. Cústame dicir que son enfermidades cando falamos de saúde mental, e prefiro utilizar o termo de sufrimento psíquico, sobre todo para non obedecer a lóxica psiquiátrica. Ademais, María Isabel, do mesmo xeito que outras persoas psiquiatrizadas, recibiu numerosos diagnósticos. Os psiquiatras pon os diagnósticos coma se puxesen unha bandeira para conquistar o territorio. Fóra disto, só teño unha cousa clara: Que María Isabel sufría moito, que había unha chea de tormentas no seu interior, que tiña que ser moi difícil estar dentro da súa cabeza e reaccionaba ante esa dor de determinadas maneiras. Non sei máis que iso. Por outra banda, non creo que os diagnósticos acheguen moito, porque a miúdo os síntomas son similares, e os fármacos e a violencia tamén.

Di que a súa nai cedeu ás institucións. En concreto, á entidade denominada Padroado para a Protección das Mulleres. Que era iso?
Seguramente o Padroado é unha das cuestións que máis me custou entender. Era unha especie de servizos sociais, pero dirixida especialmente a nenas e mulleres. Identifico que no Estado español houbo 60-80 centros que dirixían sete ordes relixiosas e que, en ocasións, todo o edificio correspondía ao Padroado e todas as nenas estaban baixo a tutela desta institución. Pero tamén era moi habitual que nas escolas relixiosas houbese catro ou cinco prazas do Padroado, ou seis, ou dez.

Como chegaban as nenas a estes centros?
A familia podería querer librarse dela, ou denunciala a Policía ou algún veciño, que si era menor de idade enviábano directamente ao Padroado. Deime conta de que eu tamén tiña na cabeza unha sensación de que a represión franquista foi moito máis violenta contra os homes e, no caso do colectivo LGTB, contra os mariches. E, claro, quizá non tanto encarceraron a tantas mulleres, quizais non hai tantas mulleres en cunetas, talvez non se aplicou a tantas mulleres a lei de Perigo e Rehabilitación Social: o certo é que as conducían desde outro circuíto, e ademais apenas hai información sobre ese circuíto, porque o Arquivo Central queimouse, e logo houbo inundacións, ou viceversa, en definitiva, os documentos centrais fóronse á carga. E, desde logo, as ordes relixiosas non fixeron ningún balbordo para facerse cargo diso. Só quedan uns poucos documentos nos arquivos provinciais.

Con todo, no caso de María Isabel aplicáronlle a lei.
Non sabían que facer con el e, en realidade, metérono en prisioneiros varias veces, pero non tanto polos numerosos e variados delitos que puido cometer. A lei de Perigo e Rehabilitación Social conduciu ao circuíto xudicial. Sobre todo a partir de certa idade, que tampouco está escrito en ningún sitio, as “mozas rebeldes” non se enviaban ao Padroado, senón aos Tribunais de Perigo e Rehabilitación Social. A María Isabel abríronlle varios expedientes por sufrimento psíquico, falta de acatamento familiar, prostitución, alteración da orde pública…

Por outra banda, paréceme interesante, e tamén significativo, que esta lei xurdiu moi tarde no franquismo: Foi aprobada en 1970. Até ese ano utilizaron a Lei de Vagos e Malfeitores, da Segunda República española case sen modificar. Foi unha das poucas leis republicanas que o franquismo recolleu e implantou sen trabas.

E por que xorde unha nova lei?Na
época había certa apertura e pensábase que o perigo e os delitos debían ser entendidos desde unha perspectiva máis científica, por iso modificaron a lei porque non era vermella. A partir dese momento, por exemplo, a xente que se encargaba de medir a mente, buscando unha explicación máis física da criminalidade, en lugar de fixarse nas explicacións morais ou na perversión moral, que é o que até entón se facía. Unha vez lidos e documentados, é curioso como tentan atopar probas no seu rostro para demostrar que María Isabel era perigosa.

Morreu antes de decidir si era perigoso ou non.
Si, foi a última vez que o detiveron. El esperaba a ser trasladado a unha prisión psiquiátrica de Madrid, onde os procesos eran moi longos. Nesta última detención foi detido o 4 de novembro e faleceu o 9 antes de que chegasen os informes. Algúns informes policiais chegaron varios meses despois da morte de María Isabel.

E que ocorreu tras a súa aparición morta?Na universidade, tiven a
Igor Ahedo como profesor de comportamento político –era un profesor incrible–, e el falounos da improvisación dos laidos: hai algo que está a suceder unha e outra vez e, de súpeto, a xente non o acepta. Só así foi o caso de María Isabel. E é curioso, porque era unha muller incómoda para os seus compañeiros de prostitutas. María Isabel non era agradable, non era simpática, non podía charlar con ela. Por tanto, chama a atención que precisamente se mobilice a favor de alguén así. Pero eu creo que os seus compañeiros sabían que unha persoa como María Isabel non tiña que estar no cárcere, senón que tiña que recibir protección ante todas as violencias sufridas, pero non foi así. E alí morreu no cárcere, aos 23 anos, queimado, cando parecía que Franco xa morrera e que podía ser o inicio dun proxecto democrático.

Supoño que os puts da rúa Cortes verían que para eles non había sitio en democracia. Porque non houbo, e hoxe non existe, e moito menos para os tolos. Agora mesmo, en Cruces ou en Basurto, a xente está en contra da súa vontade, persoas que, entre outras cousas, non teñen dereito a voto.

Os traballadores da rúa Cortes protestaron ante a situación. Folga.
Devandito isto dábame medo e dáme medo aínda, porque creo que a prensa da época esaxerara aquela protesta: chamáronlle folga, pero non sei si os puts o fixesen. Pero sei que os puts dixeron: “Hoxe non imos traballar, cravamos os penes na beirarrúa, segue coa túa muller”. Pero non atopei probas de que falaron de folga ou se consideraban membros da mesma clase traballadora. Lino na prensa.

A prensa volvería a unha determinada coordenada ou linguaxe, pero os puts certamente pecharon todos os bares da rúa Cortes. Fixeron unha acción colectiva, solidaria, por un compañeiro, non?
Si. Ademais, é interesante que a prensa e os movementos sociais de Bilbao –o movemento feminista, o movemento LGTB e a comisión de apoio ao COPEL– non expuxeron aínda o debate da prostitución nese momento, polo menos non mo explicaron e eu tampouco atopei ningún documento respecto diso. Ninguén pensou se ser un destino era ou non un traballo, ninguén reflexionou sobre este tema e, con todo, considerárono unha folga. E é moi interesante, moi interesante, porque se o entenderon como folga, isto significa que colocaron aos voitres nunha posición moi concreta: a posición do traballador. Hoxe en día non sei si pode pasar algo así.

Antes de suicidarse gustaríame facer referencia ao estilo. Os datos do estudo están detalladamente documentados, pero a súa voz tamén aparece no libro. Gustoume moito.
O ton do libro foi unha aposta. Algunhas persoas dixéronme que o relato lles fixo retroceder nalgúns momentos. Era unha aposta arriscada, a linguaxe do libro é algo estúpido, pero eu son de Ortuella e sentíame cómodo aí, non é casualidade. Non me resultou difícil achegarme ás quinquias de Bilbao ou Santander. Insisto: Marxe Esquerda, Zona Mineira. Eu crecín aí, ese é o meu mundo, no que a xente é encarcerada acusado de roubo e non por ideais. Até a idade adulta non coñecín a ninguén encarcerado polos seus ideais. E o mundo de María Isabel era así.

Es membro desde o principio do proxecto Pikara Magazine. O proxecto cumpre doce anos en novembro. Poucas
cousas séntenme tan orgullosos como Pikara, un proxecto que cambiou a miña vida, a de moitos máis, e estou moi orgulloso do que fixemos.

Que obxectivos teñen cara ao futuro?O
que nós ofertabamos hoxe en día é moito máis fácil de atopar noutros espazos, polo que, de face ao futuro, como proxecto, temos que atopar o noso lugar nesa realidade. Paréceme que temos a posibilidade de crecer cara a dentro, e creo que nos corresponde, ou polo menos a min gustaríame iso. Puxemos encima da mesa a necesidade de facer un xornalismo feminista, abrimos unha chea de debates –creo que aí hai que seguir, pero sen obsesionarnos–: temos que sentirnos cómodos nun lugar de certa vangarda, e agora, levar a cabo o xornalismo en forma feminista, en dinámicas de traballo.

Eu, en concreto, teño ganas de escribir máis. Parece que nos falta o último golpe no proceso de crecemento, que nos permitiría escribir aos xornalistas. Nas fotos non se verá, porque aínda non se pode mostrar, pero estamos nun lugar moi especial.

Onde, Andrea?Estamos no centro cultural feminista
A Sinsorga, en Bilbao, na rúa Askao, 9. Esperamos que este lugar sexa un punto de referencia para a cultura e o pensamento feminista de Euskal Herria, tamén para o Estado español, e eu quero que a xente veña tamén de París e de Berlín.

Empezamos a construír este espazo entre Irantzu [Varela] e os dous, sobre todo, pero sempre dentro da nosa afección polo colectivo. Queremos que este lugar sexa un lugar de encontro de feminismos no centro de Bilbao. Eu quero pensar que será algo como Mamiki, pero durante todo o ano: un lugar para vir tranquilo sen concertar unha cita con ninguén. Un espazo de seguridade, porque veñen tempos difíciles.

E tes outros proxectos de escritura ou de investigación entre mans?
Teño algunhas ideas na cabeza, pero a verdade é que aínda non me obsesionaron do todo, así que vou de aquí en alá até atopar o que me engancha. Hai cousas que me gustaría investigar, pero a investigación require moito tempo e diñeiro. Eu gastei unha cantidade de diñeiro con este libro, non quero saber cantos… Tería que vender moitos exemplares para que fose rendible.