Este libro ten case 400 páxinas e só catro parágrafos. Como recibiu a súa proposta de devolución?

Ao principio tiven moito medo. Coñecía a Sebald e lera a Austerlitz, traducido ao castelán por Miguel Sáenza. Recordo que cando lin impactoume moitísimo, e acordábame moi ben que a medida que lin pensei: como devolveu Cristo isto!

Animáchesche a iso.

Si. Sabía que ía ser un gran reto: pasaríao mal, pero tamén ben. O peor de ter catro parágrafos é que é moi difícil repasar, porque o texto non axúdache visualmente, e manter o mesmo ton.

Cando empezou a volver?

A principios do ano 2020, o entregé en decembro do ano pasado. Nos últimos tres meses estivemos repasando. A maqueta deu moito traballo, porque hai fotos, e eu quería revisalas mil veces.

Sorprendeume o tema das fotos.

Un dos debates sobre as obras de ficción de Sebald é como se lles debe chamar: novelas, contos... Sarrionandia, no discurso final, chámalle o artefacto narrativo. O propio autor, en conversacións, utilizaba o nome de prose fiction, prosa ficticia, e utiliza as fotografías en todas as súas obras, non só nesta.

Algunhas fotografías son exactas, como o plano dun edificio, pero noutras aparecen persoas e éntrache a dúbida de quen son.

Non se sabe. Sabemos que Sebalde realizaba un gran labor de documentación e ás veces utilizaba as fotografías con permiso dos arquivos, aínda que tamén tivo polémicas con iso. Facía unha especie de mélange. A pesar do intenso traballo de documentación, isto non significa que conte exactamente todo o que lle corresponde a esa persoa. Por exemplo, Jacques Austerlitz dicía que estaba formado por documentación de dúas persoas e medio. As fotografías, ás veces realizadas por el mesmo, e outras moitas que adquiría nos mercados de mobles e outros obxectos da antigüidade. Gustáballe moito esta exploración.

Ao ler por primeira vez Austerlitz, fíxolle unha gran impresión. Por que?

O que o escritor escribe explicitamente –o que aparece no libro– non é todo o que conta, iso admírame: todo o tempo suxire que hai algo por baixo do que conta, unha especie de corrente lenta, e a propia escritura é o principal xerador de ambiente da historia e un fío importantísimo da historia.

Este fío é o Holocausto.

Si, aínda que apenas o menciona na súa ficción. Cítase por primeira vez explicitamente neste libro cando aparece o campo de concentración de Theresienstadt. Por outra banda, está moi crible contar como Austerlitz négase a coñecer ese momento histórico, porque sabe que aí hai algo moi doloroso. E creo que Sebalde mostra a través da escritura como lembramos as cousas: non hai unha sucesión lineal, non é en absoluto unha cousa cronolóxica, senón que o facemos saltando, un recordo lévanos a outro, aínda que non haxa unha relación evidente entre ambos.

Existen tamén numerosas reflexións sobre a historia da arquitectura e as especificacións dos edificios.

Nos libros de Sebald sempre aparece o colonialismo, directa ou indirectamente. Aquí, moi concretamente. A localización do libro en Bélxica permítelle referirse a toda a cuestión africana e congoleña, entre outras cousas, como as riquezas procedentes de África permitiron a creación deste tipo de edificios monstruosos. O libro comeza con numerosas páxinas sobre edificios de gran tamaño e construción de fortificaciones.

Para min foi moi interesante, móstrache moito da historia da arquitectura –porque Austerlitz, o personaxe principal do libro, é historiador da arquitectura–, pero me deu unha dor tremenda. Utilicei un dicionario de arquitectura ilustrado traducido á UPV polo meu compañeiro Alfonso Mujika, que me veu moi ben.

Sufriu algún outro quebradizo de cabeza?

Sebald ten un coñecemento infinito de moitos temas que debes ter en conta á hora de traducir. Por exemplo, o libro contén moitas descricións da natureza, como as bolboretas. Fálase de bolboretas nocturnas, pero con nome común, non científico. E cales son os nomes máis comúns? Normalmente, pobos e linguas con gran tradición naturalista. É dicir, Inglaterra e Alemaña moito. Os españois moito menos, e nós cero. Entón eu necesitaba que alguén me dixese que nome común tiña que utilizar en eúscaro para eses nomes das polillas do libro.

Como resolveu o problema?

Localizé o nome científico dalgunhas bolboretas, moi minoritario, e nunha táboa Excel poní por unha banda o nome común do alemán, e polo si ou polo non o dos idiomas que utilicei para a consulta, castelán, francés, inglés e catalán. Despois, un biólogo de Aranzadi púxome en contacto con algúns expertos en bolboretas de aquí, algúns profesores da UPV, e coa Asociación de Entomólogos de Gipuzkoa. Díxenlles: "Vou pór o que vostedes dinme, pero me digan que pór, que se un de vostedes le o libro non pense, cando chega a esa parte, o que puxen é unha barbaridade".

Por fin déchelos.

Cando estaba a traducir o libro acababa de saír un libro de nomes comúns das bolboretas do día de Euskal Herria. Pero non da noite, e eu necesitaba os nomes da noite! Por tanto, utilicei os nomes 8-10 que eles déronme, si. Lander [Majuelo, editor de Igelako] díxome que polo menos con esta tradución o eúscaro gañou algúns nomes de bolboreta.

Documéntase moito antes de facer traducións.

Gústame moito esa parte, si. Mentres o fai, non hai responsabilidade nin problemas de tradución. Es de súpeto unha estudante voluntaria, e si ademais estás a traballar cun tema que che gusta ou cun autor… Pero é perigoso, porque pode haber tantas veces como queiras e cun autor así non digamos. Podes pasar cinco anos documentando e sen traducir ningunha liña e sen cobrar nin un só céntimo. Quizais sexa un pouco froito da miña inseguridade, paréceme que se o fago, cando empezo a volver levareime mellor. Pero algúns prefiren empezar de cero. Creo que lle escoitei algunha vez a Koro Navarro, que prefire porse na pel dun simple lector e volver desa figura sen sabelo antes.

Traduciu Friedrich Dürrenmatt, Ingeborg Bachmann e W.G. nunha serie bastante continua. Sebald. Antes disto había anos que non traducía literatura. Hai algunha decisión aí?

Hai dúas decisións. Por unha banda, retomar a literatura. 1992 ou [E.M.] Volvín do inglés un traballo de Forster, naquela época vivía en Bilbao, tiña unha vida bastante disipada, por dicilo dalgunha maneira, e non puiden facelo: fíxeno de cando en vez, déixoo, vólvoo a empezar, non me conformei coa tradución. E, doutra banda, durante moitos anos tiven grandes tarefas de coidado pola situación do fogar, e resultábame moi difícil facer outras cousas á parte do traballo diario. E como non quedei contento con aquela tradución inicial, paroume algo así, por certo.

Cando o meu pai morreu, o primeiro que decidín foi ir a Alemaña durante unha tempada a tomar un pouco de aire, e a dar un bo sacudido ao alemán, porque estaba un pouco oxidado por non utilizalo. E durante dous anos, mentres seguín traballando, pasei uns meses de cada ano en Berlín, pedindo permiso de traballo, sacé o nivel C2 e dixen: agora si, se me sae algunha oportunidade, teño ganas. Un día saíu a concurso o primeiro, o de Dürrenmat, e déronmo. E nada máis publicalo, saíu a concurso a de Bachmann, e presenteime pensando que non me ían a dar, e iso tamén.

E logo Sebald.

Xabier Olarra díxome que ía deixar algunhas responsabilidades da editorial Igela e que Lander ía empezar. E el propúxome inmediatamente a volta de Sebald, Austerlitz. E así foi. As cousas pasan case por casualidade e convértenche de súpeto en especialista de alemán! A verdade é que estou satisfeito. Tocáronme tres símbolos de Europa Central, que me gustan moito, e permítenme entrar na historia desa contorna, que é unha das miñas obsesións, que me interesa moito, sobre todo a súa historia e o seu movemento artístico. Creo que aínda temos moito que aprender e que hai moito que volver da literatura que hai. Moito.

Déronlle o Premio Euskadi pola tradución de Bachmann. Que vostede tenllo.

A verdade é que foi unha gran sorpresa. Non o esperaba. Eu estaba convencido, e estouno facendo de verdade, de que llo entregarían a Irene [Arrarats] [o mesmo ano que publicou o Segundo sexo de Simone de Beauvoir]. Daquela un amigo díxome que non premian os intentos normalmente. A verdade é que non sei si as obras literarias e os ensaios deberían ter unha categoría nos premios de tradución para que os intentos non queden sempre á marxe. Pola contra, se houbese un único premio á tradución, os intentos deberían introducirse máis facilmente neste bombo. Ademais, nos últimos anos a produción de ensaios aumentou considerablemente. E no caso do segundo sexo, algo máis canónico… Non me queixarei, claro, eh? Pero non o esperaba de verdade.

Quere dicir outra cousa?

Animaría á xente a ler Sebald, en eúscaro ou en calquera outro idioma, non digo pola miña tradución. É un autor que merece a pena. Creo que agora hai unha tendencia que non me gusta moito: parece que si recomendas a alguén que non é moi fácil, es un pedante, tes que ser un cool, porque é super cool recomendar cousas lixeiras. E a min dáme un pouco de rabia. As novelas de Henry James son fáciles? Ou Virginia Woolfena? Con isto non quero dicir en absoluto que estou en contra das cousas que se len, ouven ou ven máis facilmente, en absoluto, pero foron obras que me fixeron pensar e ás veces hanme descolorado os que quedaron para sempre comigo.

O desastre e o exilio atravesan o traballo de Sebald, e con todo, o seu libro acaba e anímalle a volver empezar. Teñen un magnetismo, atraen, e ao mesmo tempo, ao pasar a folla tes a sensación de que algo se evapora, desaparece. É unha combinación moi atractiva, e neste sentido, aínda que non sexa fácil unha das denominadas, eu creo que é un autor moi recomendable.