Vostede fixo a recollida de firmas no currículo educativo pedindo que se engada a pedagoxía da morte, e a petición chegou ao Parlamento Vasco, pero o conselleiro Jokin Bildarratz responde que a decisión de cada centro é si trátase ou non o tema e que si se decide traballar hai recursos suficientes nos Berritzegunes.
Os recursos existentes son escasos e obsoletos, e son materiais, non hai recursos persoais. Antes había un experto na materia que ía axudar aos centros, pero desde que se xubilou non hai ninguén que aborde a morte. No currículo tamén hai pouco: o ciclo da vida está recolleito, fálase do nacemento, da adolescencia…, pero cando analizé por última vez o currículo de Educación Infantil, só se falaba de morte unha vez. Con todo, interpreto desde as palabras de Bildarratz que o conselleiro de Educación non ve a necesidade de abordar especialmente a morte. Con todo, na medida en que a morte forma parte da vida hai que entender tamén a morte para entender a vida no seu conxunto, e deixar o tema baixo a vontade dos centros e do profesorado non se garante o dereito universal dos alumnos a actuar ao redor da morte.

Os adultos non nos educaron na pedagoxía da morte, en xeral non se nos falou diso, e iso é o que transmitimos aos nenos, pero se rompemos esa tendencia, cando se produce unha morte próxima tanto o neno como nós estaremos máis preparados para afrontala, a presenza de alfabetizados na morte daranos ferramentas para predicir os duelos que virán e axilizar o proceso, polo menos en teoría, porque o descoñecido ten máis medo. Matar a unha persoa próxima pode ser un momento duro, pero se previamente falamos do tema, compartimos previamente os medos e dúbidas duns e outros, teremos moitos camiños para que todo sexa avanzado e máis fácil, tanto para o neno como para os adultos, porque puidemos desenvolver ferramentas para cando chegue esa realidade, para entender que é normal o que nos pasa, para ver con quen falar diso... Por iso, reivindico que a morte ten que ser algo fixo no currículo educativo, algo que se ten en conta no plan anual dos centros, e para iso é imprescindible formar ao profesorado, máis importante que os recursos materiais, determinar que contos sobre o tema hai que ler.

Hai idade para empezar a falar da morte? Entenden os máis pequenos a morte? E como explicar o tema en función da idade, da realidade de cada neno e nena?
Non hai idade mínima para empezar a falar de morte, pero a morte transmítese e recibe de forma diferente en función da idade e capacidades do neno, porque por exemplo os máis pequenos non comprenderán moitos conceptos. Saibamos que os conceptos que se traballan para explicar a morte son cinco: a infuncionalidad –diferenciamos claramente o corpo e o corpo en eúscaro– e este concepto é de gran axuda para explicar aos máis pequenos o que é a morte; a irreversibilidad –nisto os debuxos animados han prexudicado moito, porque a miúdo os personaxes morren e resucitan con facilidade–; a causalidad –consecuencia de algo que ocorreu–; a perseveranza sen corpo –o patrimonio que nos deixou, a pegada, a memoria de nós, é todo ser…–, e todo ser mortal é universal. Cando comprendemos ese cinco podemos dicir que somos capaces de entender a morte na súa totalidade, pero é un proceso, porque non entenden moitos conceptos de pequeno, iso non quere dicir que non poidamos falar con eles da morte: cos máis pequenos será máis un monólogo que non chega mal para expresar os nosos medos e inquietudes e para ir rompendo os nosos tabús, e o neno recibirá algo, pero sobre todo sonatizará con el, co tema ou coa morte. E aos poucos imos camiñando.

Nun momento da infancia é habitual a sensación de plenitude: cren que eles poden provocar a morte se, por exemplo, un mes despois de haberse enfadado con alguén, morreu. A culpabilidade está sempre moi presente cando falamos de morte, mesmo nos adultos –se o fixo, si díxoo…– e é importante que cando o neno ten entre 5 e 6 anos traballe a culpabilidade, para deixar claro que aínda que nun momento dado ha desexado que alguén estea morto, non é o causante desa morte. Na mesma época, cando descobren que pode producirse a morte, prodúcese un momento crítico e comezan os medos, o medo á escuridade, o medo a matar a un mesmo ou a alguén de referencia… Se saben que poden falar de todo isto desde pequenos, o camiño será máis fácil, porque as súas preguntas e as súas inquietudes guiarán en cada momento o que necesitan. Cando chegan á adolescencia, adoitan interiorizar ben o cinco conceptos.

Comentou que é un momento crítico cando desenvolven o medo a morrer. Quere protexerse diso e non provocar trauma para evitar que os adultos falen de morte?
Nós non nos educaron na pedagoxía da morte e temos medo de traumatizar aos nenos, pero eu creo que estamos traumatizados porque non nos falaron do tema. Chegará a morte, falemos ou non diso, pero é máis traumático que apareza algo que non coñeces. No pasado, os mortos vivían en casa, pero a miúdo sen explicar nada aos nenos, sen acompañamento, e agora sacamos enfermos e mortos fóra do centro urbano, a hospitais e tanatorios, e seguimos sen acompañamentos, un dos problemas máis graves. O acompañamento é a vía para evitar traumas ao saír e ocultar a morte. O mesmo na escola: pódolle recomendar un bo conto ou unha boa película sobre a morte, pero se non pomos o tema encima da mesa e falamos diso, si os nenos e os adultos non expomos os medos e as preguntas que temos e non facemos o acompañamento, non o temos.

Preguntoume o neno se vou morrer? Pois non lle vou a mentir, sabendo que os nenos preguntan cando son capaces de entender, e temos que situarnos para poder soster ao neno ante esa resposta. Si, diríalle que algunha vez me vou a morrer, pero espero que o mellor que poidamos facer é que sexa o máis tarde posible e aproveitemos o momento, que poidamos seguir construíndo vivencias para esa constancia ou memoria do corpo antes mencionado.

Outra razón que se repite para que a morte sexa tabú é o medo ao efecto chamada, coma se falar de morte provocase a morte.

Por tanto , falemos da morte cos nenos. Parece que para vivir a morte natural temos que tratar a morte no día a día. Como traballar o tema no día a día?
É a miña pregunta, como non? Durante todo o curso, na aula de vinte alumnos, ninguén che trouxo nada relacionado coa morte nalgún momento? A guerra de Ucraína, o covida, a multicausal noticia dos asasinatos machistas, o auxe dos suicidios e os intentos de suicidio… Hai mil opcións para abordar a morte, mesmo na realidade máis próxima: que as flores se marcharon, que os pececillos da clase morreron no acuario, que a árbore se rompeu polo vento, que os avós ou a mascota da casa mandáronnos fotos aos nenos dos colexios. Por que non alargar a árbore ata que apareza algún morto? Son tantos os exemplos, que o que me resulta difícil é non falar de morte. E non se trata de transmitir medo en todo momento, pero tampouco podemos eludir explicar que a morte forma parte das nosas vidas.

Fala do suicidio. Require un traballo especial?
Eu creo que o suicidio necesita un traballo especial cos adultos. Segue sendo o tabú, aínda que empezamos a falar aos poucos de saúde mental e máis suicidio. Si hai nenos de 11 anos que se suicidaron ou tentaron suicidarse, saben que existe, e é mellor falar diso a partir de 5º ou 6º curso [con mozos de 10-12 anos] que de evitalo. É a idade que puxen como referencia, sobre todo pola capacidade de comprensión, pero pode ocorrer que as persoas máis novas poñan o tema sobre a mesa, e entón debería ser antes. Os estudos indican que falar de suicidio pode provocar un efecto chamada, pero que pode haber máis casos que se poden evitar si explícase onde acudir e que axuda pedir. En lugar de escondernos, imos a alfabetizarlos como coa morte no tema do suicidio, para que saiban os recursos dispoñibles. E si, o tema require un traballo especial, sendo unha morte estigmatizada e cun peso importante da culpa e a responsabilidade.

Como sinal da necesidade de introducir o tema no currículo escolar, chámanche desde moitos centros para pedir consello sobre o tema.
Normalmente chámanme porque alguén morreu ou está a piques de morrer e non saben como tratar o tema cos alumnos, adoitan estar moi perdidos. Desde a dirección dun colexio chamáronme ao mediodía porque pola mañá un alumno non asistiu ao colexio porque atopou á súa nai morta na cama, e agora que imos facer? Normalmente buscan unha resposta inmediata, e eu podo axudarlle e asesorarlle, pero non podo ir á súa casa a dicirlle como debe xestionar a situación; a realidade e o funcionamento do centro coñéceo mellor a comunidade de aprendizaxe, e por iso reivindico que cada centro debe desenvolver a morte na súa escola e pensar e acordar un protocolo de resposta a estas situacións de crises.

Cales son as principais preguntas, preocupacións e medos de profesores e nenos?
Agora que? e que libros ou películas recoméndasnos? son moi habituais por parte do profesorado. Pero delegar o tema da morte nun libro ou película non é tratar a morte, hai que falar do tema. Ante esta morte próxima, os profesores queren saber si os alumnos traumatízanse ou si os nenos teñen que ir aos funerais (o primeiro paso é preguntar ao propio neno que atopará previamente informado). E no que respecta aos alumnos, o importante é ofrecer oportunidades para falar do tema, transmitir que poden falar da morte, sexan cos de casa ou cos profesores, pero que sacen as súas inquietudes e preguntas. Temos que estar preparados para as reaccións dos nenos, por exemplo un diralle que o seu pai está triste porque a súa nai morreu e quere atopar parella, ou non nos debe estrañar si piden aos nenos que debuxen a morte e fano colorido, nun estilo que vive a morte en México. O mellor é responder as preguntas que fan de forma breve e transparente, porque ás veces os adultos complicámonos nós mesmos nas respostas, polos nosos medos e tabús. Ademais, non imos ter resposta a todas as preguntas, porque a miúdo cada un ten que construír a súa propia resposta, por exemplo, cando nos preguntan que hai despois de morrer; uns pensan unha cousa e outros pensan outra.

Que papel xogan a relixión e a crenza na pedagoxía da morte? As diferentes explicacións do profesorado e dos pais poden ser fonte de conflitos?
A miña pauta é non ir en contra da familia, porque temos que camiñar xuntos. Nun centro laico, o profesor non dirá si cre isto ou outro ou si unha crenza é axeitada ou inadecuada, porque ademais hoxe en día hai moitas relixións e crenzas no mesmo aula, e moitos nenos e nenas de casas non crentes. Si os alumnos perden ao profesor o que el pensa, a resposta debería ser que dá igual o que o profesor cree, que cada un ten que buscar a súa resposta e que hai moitas respostas sobre o tema porque non sabemos. O mellor é escoitar, porque cada alumno trae explicacións diferentes desde casa e se axuda ao neno, será benvida. En definitiva, en moitas familias que non somos fieis tamén se tende a dar explicacións en forma de contos: Como “o defunto está agora nestas estrelas”.

O que hai que evitar son os eufemismos. Dicir “foise a durmir de sempre” pode levar ao neno a non querer durmir, temendo que non volva, mentres que dicir “foi a unha longa viaxe” pode traer unha sensación de abandono…

Que diferenzas ten o duelo no proceso da morte?A
pedagoxía da morte fai referencia ao traballo previo á morte e a pedagoxía do duelo ao postmortem. Un é o coidado dianteiro e o outro a tirita, e ambos son complementarios e necesarios. Si volvemos responder a Bildarratz, dalgunha maneira só impulsa a pedagoxía do duelo, sen ter en conta o labor anterior, a pedagoxía da morte, fundamental para a súa consolidación e simplificación, cando se produce a morte.

Neste proceso de duelo, como fixarse nas emocións do neno? Algúns pais preocúpanse por un neno que non chora, que non está “suficientemente triste”. Si non
abordamos o tema con anterioridade, talvez este neno non saiba que o sentimento asociado á morte non só pode ser triste, senón que pode ser enfadado… A pesar de todo, hai moi poucos duelos patolóxicos nos nenos, e adóitase dar porque non atopou soporte nos adultos de referencia. En xeral, os nenos e nenas farán o camiño e iso deberíanos tranquilizar, pero o máis importante é un bo acompañamento dos adultos da zona. Que debería acender a alarma? Cando, unha vez transcorrido o estado inicial de shock, o duelo impida ao neno ou ao adulto continuar o día a día, así como si o neno sufriu cambios extremos. O obxectivo é que este neno atope na súa contorna algún soporte para canalizar o duelo, xa sexa entre os adultos da casa ou entre os da escola, porque nos debería preocupar que o mozo non poida expulsar nada en ningún espazo.