Ao finalizar o primeiro día da invasión ucraína, o 24 de febreiro, os militares rusos habían ocupado a central nuclear de Chernobyl. Tres días despois, Putin ordenou pór en alerta especial para a comuna “as forzas disuasorias do exército ruso, que significa armas e organizacións atómicas”.O 4 de marzo os europeos descubriron un incendio na central nuclear de Zaporizhia, a máis grande de Europa, onde a madrugada os rusos atacaron con artillaría para ocupala. E ao día seguinte fixeron estalar o instituto de Física de Kharkiv, cos seus laboratorios atómicos de investigación. É a forma na que, por sorpresa e por golpe, o átomo militar entra nas vidas dos europeos.

A historia sabe ser cruel con xente de bo corazón: xusto un mes antes, o 22 de xaneiro de 2022, entrou en vigor o Tratado de Prohibición de Armas Nucleares (TPNW nas súas siglas en inglés), asinado pola Asemblea Xeral de Nacións Unidas o 7 de xullo de 2017. Aquel día de San Fermín 122 países do mundo votaron afirmativamente ao tratado, absténdose de Singapura e negándose Holanda. Con todo, 69 países, os máis poderosos en precario, negáronse a participar na votación, entre eles os que teñen a bomba atómica ao seu alcance; no noso caso, Francia que ten desde hai tempo e España que participa no uso de armas nucleares por pertencer á OTAN, que nos representan aos vascos, tamén rexeitaron a votación do tratado.

En ARGIA contamos entón que os movementos pacifistas e coñecidos militantes e personalidades que se mobilizan contra a guerra atómica tiveron que traballar en negro durante seis anos para chegar a esa votación histórica, impulsados por ICAN, a Campaña Internacional de Prohibición de Armas Nucleares. Para argumentar a necesidade do pacto, “prohibir e destruír as armas nucleares é unha das prioridades mundiais. A asemblea xeral da ONU ten unha gran oportunidade de achegarnos a ela e non nos debe fallar”. Posto que as grandes potencias posúen máis de 15.000 armas nucleares, si explotasen, mergullarían a Terra nun inverno nuclear nunha guerra, as persoas que sobrevivirían quedarían expostas de xeración en xeración aos danos causados polas radiacións, destruíndo todas as infraestruturas para reconstruír a vida humana despois da guerra, ameazando ecosistemas enteiros e pondo en perigo o fin da humanidade. A asemblea xeral da ONU levantou no verán de 2017 a esperanza de que esta ameaza se vaia mitigando progresivamente.

Cinco anos despois, con todo, en canto ao control das armas atómicas, o mundo retrocedeu até 1962. Fai 60 anos estivo o mundo máis preto da estallida dunha guerra nuclear, na crise dos mísiles cubanos. Pouco despois da revolución de Fidel Castro na illa, unha posible crise local entre Estados Unidos e Cuba viuse envolvida nunha competencia máis ampla entre EEUU e a Unión Soviética. En 1958 os americanos colocaron en Italia e Turquía os mísiles balísticos ‘SM-74 Júpiter’ e, pouco despois, en 1962, os soviéticos acordaron co goberno cubano colocar os mísiles ‘R-12’ e ‘R-14’ na illa, a 140 quilómetros de Florida.

A historia conta a John F. Kennedy, que decidira bloquear a illa e negociar con Nikita Khrustxov para atacar militarmente a Cuba e estalar a guerra.Tras unha dura negociación, chegaron a un acordo: A Unión Soviética sacaría de Cuba mísiles balísticos e EE.UU prometía publicamente que non invadiría a comporta. Iso foi recoñecido publicamente, porque nun pacto máis recóndito os americanos aceptaron saír de Turquía os mísiles que acababa de establecer. De face ao futuro, as dúas grandes potencias nucleares estableceron unha liña de comunicación directa.

En 1962 comezou a difundirse o concepto de Destrución Certificada Mutua, en inglés a teoría ‘Mutual assured destruction’: si ambas as potencias explotan armas atómicas na guerra, que ambas están condenadas á destrución total, que a posesión de armas atómicas é a forma de quitar as ganas de atacar ao inimigo e que unha vez iniciada a carreira de armas, nin unhas nin outras están interesadas na guerra nin na outra. En realidade, as siglas da teoría en inglés, MAD, tamén significan “tolo”, ideal para as estratexias da morte.

A aproximación ao risco de extinción da humanidade naqueles tempos da Guerra Fría provocou reaccións nos anos seguintes. Ademais das informacións difundidas nos medios de comunicación –en España a prensa estaba censurada, non hai que esquecer para comprender a repercusión máis débil destes temas no Sur–, os riscos do átomo tiveron unha gran presenza na arte, a literatura, o teatro e o cine. Para mencionar un, Stanley Kubrick realizou o “Dr. “Strangelove” (“Docteur Folamour” en Francia, en España “Teléfono vermello, voamos cara a Moscova?”), mostrou a militares e dirixentes, con humor negro, xogando cunha bomba atómica capaz de destruír o mundo dunha vez en cando. E na Europa Central e Norte as autoridades impulsaron a construción de refuxios para explosións atómicas en pobos e casas para superar o medo á radiación.

Entre os cidadáns floreceron os movementos de guerra, bomba e enerxía atómica en xeral en todo o Oeste, que levaron a cabo unha serie de loitas épicas que foron difuminándose nunhas décadas. Tamén influíron nas novas negociacións que as grandes potencias tiveron que levar a cabo para controlar as armas nucleares. Foi significativo que, tras o estalido das guerras de Ucraína, varios expertos aleguen a necesidade de actualizar o Tratado de Non Proliferación de Armas asinado en 1968 e acordar entre a OTAN e Rusia un novo marco de seguridade para Europa.

O mundo está moi alterado desde 1968, desde 1962. O xoguete atómico mortal está en mans de máis actores que entón, sen que moitos o recoñezan publicamente. As armas de destrución masiva, desde químicas, bacteriolóxicas, cibernéticas, etc., son moito máis diversas e abundantes. De Siria a Iemen, de Libia a Iraq, o mundo xa coñece un amplo catálogo de técnicas e tácticas máis sanguentas. Pero ademais, entre as centrais nucleares civís que se deixaron fóra dos antigos pactos das armas atómicas, Chernobyle explotou accidentalmente contaminando Europa por radioactividade en 1986 e Fukushima en 2011, que case obrigou a evacuar boa parte de Xapón.

Durante estas semanas púidose comprobar coas centrais nucleares de Chernobyl e Zaporizhia que a proliferación dese ‘átomo civil’ ha feito que “no mundo actual o nuclear civil converteuse nunha arma”, segundo escribiu Jean-Michel Bezat en ‘Le Monde’: “Desde a posta en marcha das primeiras centrais, en 1950, un conflito tan duro nunca explotou nun país nuclearizado. A ucrania conta con 15 reactores en catro centrais que producen a metade da enerxía eléctrica necesaria, máis centros de investigación co átomo e depósitos de residuos radioactivos”. Tal é o caso das armas que recentemente a Unión Europea bautizou como fonte verde de enerxía. Por unha banda, a arma que hai que quitar ao inimigo, porque pode facer bomba coas súas tecnoloxías e subproductos. Doutra banda, unha arma que pode facer que o inimigo explote dentro da súa casa e que acepte a enerxía no seu propio fogar pola fame, abrindo paso á chantaxe do inimigo.

Como en todas as grandes guerras, na de Ucraína hai máis dunha guerra. Polo menos dous: un entre o Estado soberano de Ucraína e a potencia invasora de Rusia, e outro entre a OTAN e Rusia. Máis aló das imaxes e crónicas dos triscanes cotiáns, cada vez é máis evidente a necesidade de establecer un marco de seguridade para Europa. Verase si conséguese negociar antes de que os novos doutores Strangelove destrúan parcial ou totalmente o continente.