Vostede considerou esta conversación como un inimigo, con varias preguntas. Con todo, afacémosche a facer inimigos como estes.

Si, si tiñamos moito no seminario. Ao final do ano, sempre existían, e a cero ou a causa, sempre antes! Ja, ja… A vida mesma, polo menos en parte, é inimiga. Cada un mídese a si mesmo, pero os outros tamén miden e axudan a medir. Así foi sempre a vida. E vivir a vida non me parece canso, vivir é pracer. Con todo, hai bens e males, e normalmente, co fungo, todos sentimos os dous, os nosos e os dos demais. Pero se temos unha condición básica –porque se quere dicir saúde–, si supéranse todas elas, pódese vivir con pracer.

Vostede ten saúde.

Si, xa o teño, e afortunadamente, menos mal á Vida!, con maiúsculas. En 1941 nacín en Urepel, na casa de cultivo de Lantziria. Eramos dezasete nenos e nenas que viviamos alí, vinte creadas! A nosa nai tiña vinte fillos en dezanove criaturas. A maioría das nais das súas familias tiñan moitos fillos. Din que naquela época podían tocar unha ducia deles. As nais de entón eran realmente uns atletas! No mundo rural, sobre todo, é evidente. Traballaban fóra como os homes, facían traballos internos e axudaban no exterior: nas herbas ou nos helechos, algo sorprendente para os actuais! E Lantziria tamén estaba no monte, non no alto, pero no monte con todo. Iamos á escola andando e baixando por encima durante 20 minutos, correndo media. Da escola a Lantziri, necesitabamos media hora cando tiñamos présa ou unha cuarta parte de tres.

Quen era Lantziriko?

Nai. Chamábase Mutuberria. Iso é o que se chama proveniente de Navarra, do mesmo xeito que o pai, basicamente: Alfaro. Cando os nosos pais casaron, foron primeiro á casa natal do seu pai, chamaron á casa de labranza Domingarrenea, situada máis arriba no monte. Esta tamén é a casa que sempre está viva. Logo, en Lantziria, si non seguían, entón os pais da súa nai chamáronlles para ver si non querían vir a Lantziri. E así se instalaron en Lantziria, unha casa que aínda hoxe vive da agricultura e o pastoreo.

Fixo referencia á escola. A escola francesa, por suposto.

Si, era entón a única escola do pobo e o único idioma: o francés. Entre nós, pola contra, o único idioma era o eúscaro, como en casa tamén no pobo, e como non nas saídas e tomas de aire da escola. Tiñan inventado un pequeno txotx, e iso compartiámolo: por fin, o que falaba euskera tiña que tomalo, e o que tiña na man no momento de entrar á escola, tiña a sanción. A Eni tamén me pasou máis dun tempo, evidentemente. Cando falabamos en eúscaro en clase, dábanos moitas necesidades de burros nas costas. & '97; E eu tamén estiven con esas grandes necesidades de burros na escola, e tamén nas tomas de aire.

Esa era a ‘pedagoxía’ de entón.

Iso é o que eu chamo pedagoxía militar! Pero por iso non nos impediron o eúscaro. Aprendemos algo de francés, pero logo, indo ao colexio, aprendemos mellor que na escola local. Entón, a nosa única lingua era o eúscaro. Entre a cidadanía falabamos en eúscaro, adoitabamos superar todos eses obstáculos con moita facilidade.

Mencionou ao colexio.

Si, e na nosa casa pasamos todos, de aos poucos, polo colexio. Algúns, Hazparnerat, eu primeiro. Durante dez anos fun, mandáronme, ao parecer, alguén que viu no meu interior algo de sacerdote, o sacerdote ou a serora non sei, e mandáronme á familia que me debían. O noso camiño fixémolo así. Despois, outros dous nenos fixeron o mesmo camiño, pero un pouco menos que eu. Eu seguín o camiño até os 26 anos. Pasei dezasete anos así polo mesmo camiño! E seguramente foron anos importantes. Un tempo no que as mozas son mundistas e sempre marxinadas. & '97; Acórdome, aínda que fosen as festas de Urepele, eu non podo ir a outras cos nenos, porque era sacerdote. Tiña que estar lonxe deles. Esa era a cultura de entón.

En que consistía o ambiente vasco do bispo, naquela cultura de entón?

Había moitos euskaldunes e moitos euskaltzales no colexio de Hazparne. Eramos un País Vasco ttipi. O eúscaro era a nosa lingua, a nosa identidade, así o sentiamos e mantivémolo. Aí estaba tamén Manex Pagola, e formamos un grupo, vascófilo. Logo continuamos en Ustaritz, máis, con máis personalidade. E tamén había curas vascófilos, un Piarres Lafitte, por exemplo, o cóengo, e un gran lingüista. Había outra que nos axudaba e impulsábanos: Piarres Xarriton. Eu lembro a memoria de Lafitte sobre todo. Cos alumnos moi divertidos nas tomas de aire, cunha soidade inmensa, a historia era contadora, facíanos sorrir. Sempre tiñamos dez, unha ducia de euskaltzales ao redor dela, en eúscaro. Colliámonos con risa, porque o que contaba era unha risa factible, pero tamén a forma de facerlle a risa, e para el tamén a queriamos! Ja, ja…

Como se consolidou a vasquidad que viñan de casa no seu interior?

Iso reforzouno o mundo francés, seguramente, porque o eúscaro non se utilizaba no ensino, e nós viviámolo mal. En francés tampouco eramos tan bos, hai que dicilo, estabamos como podiamos, e, por tanto, o propio francés fixo acender máis o euskaltzale. Manex Pagola, Joanes Borda, Beñat Sarasola… todos xuntos desde o colexio de Uztaritz. Cuadrilla. O noso grupo chamabámolo “cuarteto”.

Que consecuencias deixáronche eses dezasete anos?

Creo que se non fixemos ese camiño, quizais sería un canteiro, como un irmán. Pero non teño pouco que facer ese camiño, porque así ampliamos a nosa cultura, aprendemos moitas cousas –poucas adhesións, pero moitas cousas! Ja, ja...–, e vivimos a realidade de Euskal Herria, foise interiorizando, integrouse en nós. Dezasete anos.

Saíu do Seminario de Baiona en 1967.

Si. Primeiro deron a Manex [Pagola] fóra, e logo a min, nunha semana. Di Manex fóra e dea o meu descargo por escrito. No bando, coa miña maleta, desde o Seminario Maior, e ao saír, doutra banda, vexo a Joanes Borda e a Beñat Sarasola: “Que é o que estás a facer?”. “Voume. & '97; Dei o meu descargo, xa terminou o meu asunto aquí!”. “Haugi, se temos unha cita connosco, co bispo, poderemos atoparnos cunha saída!”. “Non é posible, pero vou ir, aínda que sexa para demostrar que non é posible para rescatar”. Recibiunos o bispo e explicámoslle o noso caso.

Que lle dixeron?

Queriamos ser sacerdotes de Euskal Herria e, por tanto, queriamos recibir formación en eúscaro… Finalizados, o bispo respondeunos en francés: “C’est tout?” (Iso é todo? ). E entón dixo unha cousa que para min foi suficiente: “En ce qui concerne a langue basque, je serai un comme mur!”. (En canto ao eúscaro, serei como unha muralla) Xutitu, deille a man e saúdalle: “Adeus, monseñor, eu non teño nada que facer contigo!”. E funme, deixando alí a Joanes e Beñat. O bispo mandou a ambos a realizar un “cambio psicolóxico”, a esa parte baixa de Francia, ás distintas cidades dos departamentos de Cher e Vierzon, para un ano, a seguir a formación. Cando volveron, o mesmo. Viron que non se cambiaron de ideas, polo que eles tamén as expulsaron.

Tiveches que facer unha nova vida…

Aí chegas, como diante do mar. Non es unha persoa preparada e tes que facelo como as demais, buscar un traballo, empezar a traballar e logo cambiar de obxectivos: “Eu cheguei dunha gran familia!” e oriéntasche sobre unha familia. Coa mocidade empecei a saír ao monte, e así coñecín á miña señora. Queriamos andar en grupo polo monte, facer unha excursión, e logo en calquera pobo quedabamos nos hostais e cantabamos cos nosos cantos. Viviamos un ambiente estupendo.

Xa empezara a canción...

Estaban os irmáns Soroa, si, Carballos Arangiz. Logo Ez Dok Amairu. Coñecemos a Mixel Labegerie, e a Lourdes Iriondo, e a todos. Había un espertar na cultura e sentiamos que existía. Eu, sobre todo, porque me gustaba escribir, aínda que facía algúns poemas como versos, tamén fun xornalista durante varios anos, e antes diso, estando no seminario, escribía en Zeruko Argia, tamén en Herria… Gustábame escribir, e aí curaba que había un renacemento do eúscaro. Estabamos contentos ao participar.

E tamén ETA.

Si, tamén era o seu aceso no Sur, e aquí afectaba. Desde o punto de vista da idea, quero dicir. Tiña unha mocidade, aínda que tiña colaboradores, tiña refuxios… Ese tempo, o director do seminario de Baiona —Ariztia, os Saratarras— díxome: “Só pensaba a través de ETA!”. Estaba moi adherida ao eúscaro, e aí estaba eu, que era o Norte e o Sur. & '97; Non podía soportalo, os enfermos! Normalmente estabamos metidos no movemento vasco. Pero sen cancións non sei si aquí íase a facer unha revolución cultural, e quizais política menos. Dos máis, a canción tivo unha gran influencia. Organizabamos recitais —participaba nos organizadores— e reuníase á mocidade. Organizabámonos/Organizabámosnos en diferentes lugares, faciamos traer cantantes desde o Sur, sempre xunto cos do Norte, para mostrar á xente de aquí: “Mira, se o eúscaro é no Sur, tamén son vascos alí, como nós”. Tamén era a nosa política. Movíanse moitísimas persoas. Aquí o canto traballou tanto como militancia política. Difundindo ideas, facendo vivir a cidadanía, sentindo a vasquidad e vivindo con alegría. Todo isto fíxose a través do canto.

A xente do País Vasco Norte coñece mellor o Sur que a xente de aquí?

É posible. Eu explícoo dicindo como a maior parte e máis eficiente de Euskal Herria está alí, sempre estivemos a ela, tomamos a súa influencia, como é normal. Seguramente. Tras a morte de Franco, por exemplo, abriu máis posibilidades de cruzar aos vascos de ambos os lados.

Que foi a creación da editorial Elkar?

A secuencia do camiño anterior! En 1972 fundamos Elkar entre amigos. Continuamos facendo o que faciamos até entón, cando fundamos a editorial en Baiona. Fundouse grazas a Manex Pagola. Cando se parou a editorial Goiztiri de Enbata, Manex non nos daba a paz: “Necesitamos crear unha editorial!”. Empezamos, demos nomes, foi unha proposta: Editora de Libros e Cancións Vascas, Elkar. A libraría Zabal foi aberta por Joseba Jaka e Jokin Apalategi. E ao cabo duns anos tamén estaba Jose Mari Sors. Eu tamén entrei máis tarde como traballador da libraría Zabal.

Joseba Jaka foi un gran axente a ambos os dous lados.

A asociación cultural Zabal montámola en 1972 e tiñamos unha revista co mesmo nome. Cando empezamos a dar o nome á tenda, démoslle o da revista. Aí xuntabámonos todos: Battitta Larzabal, Jakeline Idiart, Joseba Jaka, Jokin Apalategi, Maite Idirin, Joxe Mari Sors, Paulo Iztueta… e outros. Tamén sufrimos ataques, xa que a libraría Zabal foi gretada. Antes, Mugalde foi gretada en Hendaia e Navarra en Biarritz. Tamén unha biblioteca francesa en San Juan de Luz.

Explosións en librarías. En época adxacente, os portos dos GAL.

A rúa Pannecau da tenda Zabal non puido vivir. Entón a xente mover moi ben. En ocasións anteriores observábanse numerosos refuxiados nos aloxamentos. Cando o GAL partiu, todos escondíanse. O atentado do GAL produciuse tamén no hostal Lles Pyrénées desta rúa. Meteron un terror terrible. Isto concluíu cando o goberno francés levou a outro lado á gran cantidade de refuxiados que vivían en Iparralde. Ese era o trato entre os dous gobernos. Pola contra, o GAL non pararía.

Tentouse crear a ikastola en Baiona con entusiasmo e dar continuidade á ikastola.

Así viviamos nós, indo onde era a pregunta. Esa era a nosa militancia, sen iso non eramos bondade. Era a miña vida, era necesaria a cultura. Creáronse as ikastolas, por tanto, levalas adiante. E logo, primeiro, crear o Colexio Xalbador e o Liceo en Kanbo foi un gran paso. E aí tamén se puxo en marcha un pequeno grupo. O primeiro colexio abriuse en Baiona, con dez, unha ducia de nenos. Moi pouco. De aí pasabamos ao colexio Xalbador e logo a continuación até o liceo. O Auzolan foi inmenso, porque aquí, no mesmo Norte, e tamén con xente do Sur, viña axudar.

Hai algo que mencionar entre a xente que vos veu a axudar...

Tiñamos, sobre todo, un profesor biscaíño, Gillermo Etxebarria. A través dela, decenas de persoas viñan os fins de semana á escola Xalbador para axudarnos, e aí viviamos un ambiente incrible. Un caso especial. A xente de Iparralde, os oficiais axudáronnos moito. E logo, ao preguntar a factura ou a conta: “Non, iso é para a vosa axuda”. Deixáronnos o seu traballo gratis. Sorprendente. Este colexio espertou unha gran solidariedade. Aí estiveron os irmáns Urbistondo de Sara, Henri Dutournier e outros… Moitos foron os que nos axudaron.

A semente que sementaron deu colleita.

Fixemos o camiño, fixémolo, e como todas as árbores, o noso tamén deu os seus froitos. O noso traballo tamén deu os seus froitos, non habería continuidade. E visto, a pesar de todo, como as ikastolas fóronse estendendo case a moitos pobos en Iparralde, que tamén era o noso soño, e os colexios que se crearon, que agora van facer o quinto, a árbore de Sehaska e da ikastola, seguramente deu os seus froitos. Para os máis maiores, para o vasco, con fungos, a lingua é o noso principal aceno de identidade, o eúscaro, e a cultura que acompaña ao eúscaro, e unha política relacionada: quérese dicir, a política de Euskal Herria. Todos eles son interrelacionados. É a mesma familia.

Esa política levoulle ao cárcere?

Creo que si. Abrimos a porta a un refuxiado, que en calquera lugar era unha achega de ETA...

Que recordos ten do período de prisión?

Tamén teño recordos de dous tipos. Eu era moi ben. En casa eran peor. Ela soa en casa cos nosos catro fillos. É verdade que diso derivouse aquí un gran apoio, Eu ben no cárcere. Escribía á miña familia nun verso: “No cárcere Nihaur, vós no Pobo, con presos insumidos… Imos vivir a solidariedade con moita alegría! Non che desanimes, seguide adiante, con ideas abertzales… Tocóusenos a liberdade, algunha vez coa Paz!” Tomei tempo para facer a reflexión, o bertso, a lectura, o canto...

Jesús segue guiado polo seu escrito.

Si. O descubrimento máis sorprendente que fixen na miña vida, o máis bonito, vouno a dicir, foi o coñecemento da vida de Jesús. O que foi, o que foi, o que fixo e o que tardou finalmente os homes da súa relixión. Unha das instrucións é sorprendente. Se fixésemos o que iso pon e o que fai, estariamos na flor. Pero Jesús non é de moda porque a Igrexa non cumpriu co seu traballo. Xesucristo non demostrou quen é e que é. A Igrexa, a institución, segue un camiño totalmente oposto: é o mundo financeiro, é o sistema, é o poder e a historia. Por iso, a miña instrución é Jesús, e iso alégrame.