Es de Ezcároz ou de Pamplona?
Desde pequeno vivín en Pamplona porque o meu pai tiña traballo aquí, pero iamos ao pobo todos os fins de semana e vacacións. O seu pai empezou a traballar na oficina que Banesto puxo en marcha en Ochagavía. Un dos membros do consello de administración deste banco era Salazar e decidiu abrir alí, no seu pobo, unha sucursal. Daquela o pai foi trasladado a Pamplona e a casa que tiñamos no Ensanche converteuse nunha especie de consulado de Salazar. Os que viñan aos médicos, a comprar, a facer papeis, pasaban pola nosa casa.

A pesar de vivir na cidade, sempre tiven moi preto a vida no pobo. Todos os nosos familiares foron agricultores ou gandeiros desde sempre e hoxe en día algúns mozos da familia decidiron continuar coa súa profesión. Un deles é o pastor máis novo que baixa ás Bardenas, por exemplo. Comezou a descender aos 19 anos, porque así o decidiu. Conta na actualidade con 1.500 ovellas e os seus irmáns vacas e eguas.

Como foi o seu primeiro contacto co eúscaro?
Estudaba nos escolapios e na súa coroa ensinábannos algunhas cancións en eúscaro. Un día funme a casa cantando a canción do anxo Miguel, crendo que era latín, e a miña nai díxome que iso era euskera. Entón souben que esa lingua existía, e mesmo a miña nai sabíaa. Para min foi unha revelación. A partir dese momento ía cos oídos ergueitos ao pobo e a todos os sitios a ver que máis collía.

Despois, con 10 anos, fun ao Seminario. Alí cada domingo reuníanse dous ou tres sacerdotes con sacerdotes vascos. Máis de 200 persoas, e eu tamén entraba aí. Logo empecei a estudar eúscaro con fundamento no bacharelato, nas clases que impartían na Escola de Comercio. Ao meu lado sentaba Carlos Garaikoetxea. Eu quería estudar Xornalismo ou Historia en Pamplona, pero non me colleron e en 1970 fun a Barcelona a estudar Antropoloxía, porque quería ser antropólogo vasco. Foi unha época moi viva, politicamente moi movida. Pasados uns meses volvín aquí e decidín que o meu lugar estaba en Euskal Herria. Abandonamos a universidade e dirixímonos a Gorriti co cura euskaltzale Jon Arrizibita para aprender eúscaro. Era moi gracioso. Tiña unha clara oposición a Franco. Unha vez, como castigo, foi enviado a un pobo da Ribeira. El, insistente, empezou a dar os predicos dos domingos en eúscaro, ata que os locais se enfadaron e volveron a Gorriti.Traballaba cun camión de Copelech porque traballaban sacerdotes de esquerdas. Pasei un ano alí e despois estudei Maxisterio.

Empezou na militancia política naquela época?
Si. Era o momento da separación de ETA e empecei a participar en reunións teóricas. Eu estaba no grupo troskista-marxista que Eusko Bazterra negouse á violencia.

A miña primeira acción foi repartir uns panfletos. No grupo había varios montañeiros e escaladores e tiñamos unha gran ikurriña que colocabamos en lugares emblemáticos. Unha vez que a policía veu realizar o rexistro do noso local na praza San José, conseguimos sacar a ikurriña e entregamos clausúraa ás monxas que estaban ao seu lado para gardala. Algúns eran vascos e eles gardáronnos no convento durante varios meses, ata que pasaron o perigo. Nese convento tamén comezaron a dar misa en eúscaro en Pamplona e nós iamos por patria. Ademais, formouse un coro e un grupo de música que se desprazaban todos os domingos de pobo a pobo para ofrecer misas vascas.

O noso equipo reuniuse co equipo estatal Liga Comunista Revolucionaria creando LKI. Posteriormente, EMK uniuse ao Movemento Comunista de Euskadi e creouse Batzarre. E aí sempre estiven militando, até hai dous anos.
Germán Rodríguez formaba parte dese grupo e era moi amigo. Cando terminei os estudos de mestre traballei en diferentes lugares ata que o meu pai me ofreceu a posibilidade de traballar en Banesto. Eu non sabía nada de contabilidade e Germán era moi bo niso. Era moi intelixente e propúxome que el ensináseme contabilidade, a cambio de que eu ensináselle eúscaro. Estivemos un ano niso.

E como chegou á Ikastola Municipal?Antes de
empezar a traballar no banco viñéronme uns amigos coa proposta de participar na creación da Ikastola Municipal. A idea era sacar o ensino en eúscaro dos centros privados e integrala na rede pública. Nese momento non existía en todo o País Vasco. A maioría deste grupo eran familias procedentes das ikastolas de San Fermín e Paz de Ziganda. Militantes de esquerdas e euskaltzales.

O 13 de xaneiro de 1978 comezamos na Chantrea cuns 200 nenos nas aulas que a monxa Kanosian deixou no seu colexio. Estas monxas de orixe italiana eran moi promesas e estaban encerradas en todas as salsas sociais do barrio.

Era un momento político especial en Pamplona. Había un concello moi progresista e, ademais da ikastola, abriron o camiño para pór en marcha Andraize, escolas infantís e moitas outras iniciativas.

Eu, en verdade, non tiña ningunha vocación de mestre, pero nada máis entrar involucreime no proxecto.

Como lembra aquel principio?
Tan fermosa como dura. Tratábase de chegar ao maior número posible de barrios. Foi un éxito. Cada ano creábanse máis grupos alí e aquí, e nós sempre tiñamos que buscar locais. Era unha peregrinación dura todos os anos. Non sei como aguantaron tanto os pais, pero eran pais doutra época, claro! Un ano, por exemplo, estivemos case tres semanas impartindo clases na praza do Castelo, como protesta, porque non tiñamos sitio.

A nivel de Euskal Herria a Ikastola Municipal foi enorme, xa que conseguiu integrar o ensino en eúscaro na rede pública, así como pola pedagoxía innovadora que utilizaba. O renacemento pedagóxico estaba naquel momento en plena ebulición. Había un gran activismo e todo iso púxose en práctica na nosa ikastola.

Todos os membros eramos pioneiros e puñamos en práctica todo tipo de iniciativas que chegaban ás nosas mans.As mozas e os mozos estaban xuntos, algo bastante novo naquela época, atrasamos o proceso de lectoescritura, faciamos a programación e os materiais. Nisto estivemos un dez anos. Os libros, todas as fichas... nós acertabamos todo.Era unha metodoloxía moi práctica e activa. Empezamos a facer todo tipo de festas na rúa: Olentzero eguna, Entroidos, acampadas... Ao final do curso colliamos aos nenos e iamos ao monte a facer unha semana de excursión. Entrabamos á primeira hora da mañá na ikastola e alí estabamos até o sete da tarde, cargados de emoción, porque era un gran reto.

Eu enseguida empecei a dar teatro e enseguida aceptouse formar parte do programa escolar. Cada vez faciamos máis cousas. Durante dez anos estiven a dar teatro no tres centros da Ikastola Municipal, Hegoalde, Axular e Amaiur.Cada ano levaba doce grupos e montaba dúas obras de teatro diferentes en cada colexio.O baleiro da tolemia, pero moi bonito.

Cales son os beneficios do teatro?Ademais
da expresividade corporal, a colaboración, o traballo en equipo, a implicación, a complicidade… O teatro pode ser, nalgúns casos, o recurso perfecto para non ter que recorrer ao psicólogo.

Concédeselle pouca importancia na actualidade?
Sen dúbida. Desviáronse os intereses. A arte e a creación quedan á marxe do actual sistema escolar.No seu día, o Departamento de Educación do Goberno de Navarra prestou un gran apoio á promoción de grupos de teatro en eúscaro en escolas e institutos. O extraordinario técnico Xole Erbiti deulle un impulso tremendo. Ao principio, como competición e logo como encontro, conseguiuse un movemento moi intenso. Puxéronnos autobuses e dábannos un pouco de diñeiro para ir a outros pobos: Lesaka, Bera, Leitza, moitos lugares da Comarca de Pamplona, Irurtzun... e tamén tivemos a oportunidade de coñecer aos integrantes dos seus grupos. Iso era terrible para os alumnos.

O seu outra paixón é a difusión da historia e a cultura de Salazar. Recentemente publicou unha colección de contos antigos e modernos. Que atoparemos nel? En
total son 53 contos, en eúscaro e castelán, algúns deles escritos en eúscaro zarauz. Por unha banda, tomei os contos rescatados por Resurrección Mª de Azkue, Arturo Campión, Federico Garralda e Zoilo Moso e, por outro, fun pobo a pobo recollendo as historias que contaron os veciños maiores. Por último, trece relatos de hoxe (XXI. Os do século XX) engadinos, os que tratan temas contemporáneos.

Nos contos tradicionais os seres mitolóxicos –bruxas, láminas, Sanson, Basajaun, Gartxot, Mari…– e os animais –axeria, oso, lobo, corvo, pomba, paxaro de Orhi…– son protagonistas e, aínda que no ámbito da memoria histórica, os baseados nos oficios –pastor ambulante, almadiero, contrabandista…–.

Destacarías algunha?
Sen dúbida, Gartxot, o bardo de Izalzu, escrito por Campión fai 104 anos. É unha historia que superou os límites do val. A película e o cómic de Asisko, a canción de Lertxundi e o esforzo divulgativo de Gartxot Ekimena contribuíron decisivamente á súa difusión. É unha historia moi dramática, pero a súa mensaxe é universal: defender a cultura e a identidade dun pobo até as últimas consecuencias ante as imposicións dos demais.

Como ve hoxe a Salazar?
Lamentablemente a imaxe que damos é a da despopulación e a da tristeza. Algúns pensarán que non merece a pena vivir alí porque sempre estamos a queixar. É unha realidade crúa, iso é verdade, pero, doutra banda, hai que destacar que no últimos oito a dez anos a xente de alí levou a cabo un profundo proceso de reflexión Pireneos Vivos. Impulsado polo grupo. A pesar da dura situación, non cederon e conseguiron pór sobre a mesa a realidade pirenaica na axenda da política navarra. Implicouse a moita xente a diferentes niveis. Unha actitude pesimista, pasiva ou apática imperante até o momento, e uns mozos pirenaicos que viven en Pamplona comezan a implicarse en proxectos de defensa e revitalización dos vales. Uns mozos queren irse a vivir ao pobo dos seus pais. É unha cifra pequena, en Salazar poden chegar a ser unha vintena de mozas. Son poucos, pero hai dez anos eran cero. Nos vales pirenaicos fálase moito diso e hai un forte movemento de empoderamiento colectivo. Existe un movemento interesante de toma de conciencia e autodefensa comunitaria.

En Ochagavía, por exemplo, algúns mozos puxeron ovellas e porcos vascos, outros están a facer queixo e crearon unha empresa para o envellecemento activo. É un fenómeno completamente novo. Con iso non se pode dicir que o futuro estea garantido, pero polo menos a taxa de natalidade incrementouse lixeiramente. Houbo varios anos en todo o val sen recentemente nados, e nos últimos dez anos hai polo menos unha taxa de reposición.

Que se pode mellorar?Hai
moitas cousas que se poden facer a favor das familias novas: é difícil atopar unha vivenda, os prezos dos comedores escolares son caros, hai moitas carencias no transporte escolar, hai que adaptar os mínimos legais... Un exemplo diso é a escola infantil que se inaugurou en Ezcároz coa axuda económica europea. Fixérono moi bonito, pero enseguida pechárono pola escaseza de nenos. Durante todo un ano pecho, as familias tiveron que contratar a unha persoa e arranxala nunha bajera para atender a estes nenos. Huescan tiña clases abertas cun só neno e aquí non. Despois de moitos combates, ao final conseguimos expandirnos. Agora hai un bonito grupo, trece ou catorce nenos.Mesmo nas condicións do profesorado hai tempo que non se conseguiu ter contratos por un mínimo de tres anos, e esa estabilidade notouse enormemente. Algúns compraron e alugado casas nos seus pobos.

Hai que ter en conta a realidade pirenaica e adaptar a lexislación, as cantidades e todo o demais.