As inundacións chegaron cando ía empezar co programa de despedida: Río Arga contra o aloxamento Arga.
Porque estamos no seu sitio. Ese día empezabamos coas actividades de despedida. Eu levanteime ao seis da mañá e preparei a barra cos pintxos. Estaba dentro do bar. Entón empezou a introducir a auga, entrou e entrou, non paraba. Non había luz, pero víase o desastre. É unha pena acabar así. Pero pronto a xente veu axudar. Houbo moita xente traballando en todo o barrio. Non sei explicar o sentimento.

Listo, xa terminou para vostede o Arga.
Si, maleruski si, terminou. Agora temos que facer arranxos para que todo quede ordenado, para que llo colla en caso de atopar a algún vasco que estea disposto a recibilo.Pero se non detecto a ninguén en seis meses, entón si, terei que dar por terminado.

Por que é tan difícil atopar a ninguén?
A xente teme. O coronavirus está aí, pero tamén pode ser o momento de pór en marcha algo tranquilo. É duro traballar nun lugar así, pero eu non sufrín nada. Penso que a xente non mira desde o meu punto de vista, veno como un lugar de traballo, e punto. E é un lugar de traballo, pero tamén un lugar de calma. Trátase dun aloxamento no barrio que se converteu en punto de reunión dos vascos. Un recuncho para sentirse como en casa.

Como empezou todo?
Eu era unha soa muller. Tiña dous fillos, e non tiña casa, non tiña nada. Traballaba: medio día na mancomunidade de Sangüesa, coidando nenos e adultos. E a outra metade máis aló, en calquera traballo, limpeza, aloxamento, calquera cousa. En 2001 xurdiume a posibilidade de coller o Arga. Entón aínda quedaban hortas na zona. Tíñamo que pór nalgún sitio para ter o meu posto de traballo. Empecei aos poucos, a pensión era vella, sucia, fea. Cambiei a barra e a cociña. Fixen as reparacións. E saíume ben grazas aos clientes. Non teño débedas. Que máis podo pedir?

Non sempre viviches aquí.
Non. Tamén vivín en Iparralde.

Aprendeu eúscaro en Iparralde?
Cando era moi pequena, a xente de Cáseda, o pobo dos pais, ía traballar ao norte de Navarra, á madeira. Á volta pasaban por aquí e, como os meus pais vivían en Pamplona, comían connosco mentres esperaban o autobús. Recordo que un deles sempre andaba: “a leña da leña dinlle, egun on…”. E empecei a apuntar as palabras nun pequeno caderno. Logo, na Milagrosa, fun á escola pública, en castelán, porque non había outra alternativa. Bo, si, pero non para os traballadores. Alí había unha moza da miña idade, alta, delgada, vestida sempre de negro. El díxonos que a súa nai non podía facelo na súa lingua na rúa, que o facían só en casa.

Aí xurdiulle a conciencia?A
medida que avanzaba a idade vía a represión, pero el púxome ante esta historia. Despois, aos 18 anos ou medio escondidos, empezamos a aprender eúscaro con Patxi Zabaleta e Bixente Taberna. Iamos dúas veces á semana a unha pensión situada entre as rúas Calderería e San Agustín. Cada noite entraba a pedir documentación policial. Empezas a ir ao monte, a relacionarme... e fun ao Norte en 1975.

Exiliado?
Si.

Onde militaba?
Podo dicir?

Si ti queres, si.
ETA. Antes viñeron buscarme dúas veces, tamén estiven secuestrado, pero no terceiro marcheime, temendo torturas. A a nosa era unha militancia moi suave neses momentos. Pero as cousas puxéronse feas, puxeron en vigor unha situación de excepción, e marchámonos. Era o inicio de 1975.

Como viviu ese exilio?
Que se vive mal no tempo novo? Vivín moi ben. Tamén foi duro, por suposto, pero non teño o sentimento de sufrir. Só cando perdiamos a alguén. Sufrimos na época dos GAL.

Afinarías alí o eúscaro.
Vivía nun caserío de Gamere-Zihiga, en Zuberoa. Traballabamos como caserío, quitando a cúpula do millo. Os de alí eran suletinos, e o eúscaro de alí non era o que eu aprendera. Decidín que dous meses non dixera ningunha palabra [ri].

Reforzóuselle a conciencia popular na súa estancia en Iparralde?
Claro. Aquí tamén, pero case sen darse conta. Recordo que a policía me preguntou ao determe: “A ti de onde che vén isto?”. E eu respondía: “Cando o meu pai viña a casa sucio da obra, eu creo que aí me entraba a conciencia”. Así sentía .

Volveu a Pamplona en 1988.
Trouxéronme. En 1977 tivo lugar unha primeira oportunidade para volver. Pero como? Estaban mortos, represión… Non volvín. Posteriormente, en 1987, comezaron a desaloxar á xente nos autobuses. Eu xa tiña dous nenos, nacidos en Iparralde. Alí estaba refuxiado Emilio López Adán Beltza, médico. Creou ao meu fillo.

Todo ese ambiente leváchelo a Argara.
Bo, é máis Argan que eu estaba, e eu son así. Foi un lugar para o eúscaro, un lugar humilde, unha casa.

Están a perder estes ambientes comunitarios?
Todo se perde: a forma de consumir, de vivir… Non quedamos no aloxamento, as relacións cambiaron. Pero aí hai unha medula, unha pista que se pode recuperar.