Para moitos, os sons das campás só informan da hora, pero estes golpes ocultan sorprendentes historias detrás de cada martelo. Antigamente, a función das campás era similar á da aplicación actual de WhatsApp: comunicarse. Ademais da hora, daban a coñecer os funerais, as nupcias e os nacementos, e en días de néboa pecha, por exemplo, nos pobos máis pequenos dedicábanse a guiar aos pastores, do mesmo xeito que os faros practican cos barcos, entre outros.

Manuel Quintana Sagüillo (Villota del Páramo, Palencia, 1943) é un dos poucos fabricantes de campás e fundidores de metais artesáns que quedan en España. Quintana, do mesmo xeito que os seus antepasados do mesmo apelido, dedicou toda a súa vida á empresa familiar Campás Quintana. A primeira campá documentada foi fundada en 1637 polo mestre fundidor Clemente Quintana e Illa, en Navarra. Naquela época, os campaneros eran traballadores itinerantes que acudían aos lugares onde había traballo para fundir o metal e facer as campás. No caso da familia Quintana, no principio do ano saían de Cantabria e viaxaban por toda a península Ibérica, onde se creaban as campás por encargo.

“Os campaneros tiñan naquela época un ámbito de traballo zonal”, explica Manuel Quintana, na nave industrial instalada actualmente en Saldaña (Palencia). A demanda de traballo levou á familia a este humilde pobo de Castela a principios do século XX, pero moitos dos encargos realizáronse en Euskal Herria, “especialmente en Navarra, no século XVII”. Palencia, Madrid, Bilbao, Marbella, Illas Baleares, Navarra… En Australia tamén se poden atopar as campás de Quintana.

Tamén en Euskal Herria

Os séculos XIX e XX foron moi abundantes na fabricación de campás. En Euskal Herria había varias familias que demandaban as campás, pero co paso do tempo foron desaparecendo: Delta Español de Bilbao, Agirre Sarasua ou Ignacio Ituarte, Martín Eizaga de Durango, Vidal Erize de Pamplona, Murua de Vitoria-Gasteiz… Campás Quintana tamén realizou belos traballos en diversos templos de Bizkaia: Desde a igrexa de San Andrés Apóstolo de Ibarrangelu (1868) até a basílica dA nosa Señora de Begoña (1994). O produto principal da empresa palentina son as campás, polo que adoitan traballar en templos relixiosos (igrexas, catedrais, conventos...), pero tamén naqueles que esixen mecanismos municipais, de construción pública e reloxaría.

Manuel Quintana realizou todas as tarefas administrativas da empresa antes de xubilarse: “Eramos poucas persoas na empresa e tiven a responsabilidade de todos os departamentos durante eses anos”. Visitamos a fábrica de Saldaña cun antigo campanero, e aínda que a entrada á nave aseméllase a outras fábricas, ao atravesar a porta rodéannos os sons de campás afinadas en diferentes tons: Son as 12:00 horas. Manuel controla todas as campás mediante un control remoto.

Capa a capa

“A creación de campás é un proceso feito a man –di Quintana mentres saltamos da oficina ao taller–. Así foi desde o século VIN, cando as primeiras campás creáronse en Italia. Este proceso segue vivo nalgunhas fundiciones de campás”. Explica que hai uns anos deixou de facer as campás a man na empresa, pero que este proceso se quedou na súa cultura. “Eu mesmo fixen varias campás a man e aínda que o meu fillo as fai a través do sistema actual, coñeceu ese antigo proceso: o barro, a clara dos ovos, a cera e outros materiais naturais”.

Co paso do tempo, o proceso de elaboración das campás evolucionou moito, segundo Quintana. “Imaxinemos que hoxe queremos crear unha campá de 500 quilos. Seguindo o antigo proceso, a un ritmo suave e cun bo estado atmosférico, sería un traballo dun mes. Cos novos procesos só se necesitan 12 días”. En Saldaña traballan 16 persoas e pódense distinguir dous centros de traballo: a fundición e o taller de perfilado de campás (afinación e probas sonoras, inscricións, almacén…).

Agora mesmo temos as campás da Catedral de Palencia diante dos nosos ollos no taller. O ciclo de vida medio dunha campá oscila entre os 100 e os 120 anos: “É certo que hai campás de 200 anos en funcionamento na actualidade”. Con todo, di o artesán que a campanería non se centra só na campá, senón tamén na casa de campás, xa que “ten que soportar o peso da campá”, polo que ambas se reforman á vez. No proceso de renovación non é necesario fundir as campás, senón que só se realizan en ocasións para recuperar a acústica habitual. A casa de campás, pola súa banda, adoita ser restaurada mediante a substitución da madeira vella. Ademais, as campás están dotadas dun sistema electrónico que permite o seu uso manual: “A automatización tamén permite técnicas e estilos de tocado de campás tradicionalmente utilizados: envorcado de campás, abalo… e si deséxase pódense golpear manualmente”.

Campás Quintana tivo un gran número de clientes, como as campás da catedral de Madrid e o carillón de dezaoito campás, pero dedícase a todos os traballos con moito mimo. “Cada campá é moi importante para nós –di Quintana–. É, en definitiva, a única peza dun século de duración”.

Campaneros

Si fundir as campás é crear obras únicas, golpealas é arte para os campaneros. En España hai moitos campaneros e a súa obrigación é manter o legado dos golpes de campá e estendelo ás novas xeracións: “En Villavante (León) hai unha escola de campaneros na que hai dous profesores campaneros, cuxo obxectivo é ensinar aos rapaces a tocar as campás”, explica o campanero. No seu pobo natal tamén hai un grupo de campaneros, pero só de homes, xa que as mulleres teñen prohibido o acceso: “Tocar as campás é sinónimo de desconexión, sen ningunha presión externa”, argumentan os seus compañeiros. Afortunadamente é unha excepción, xa que en todo o mundo hai moitos grupos mixtos de campaneros.

As melodías que se escoitan nas cidades, ademais de dar a hora, anuncian as principais misas e os funerais dos días festivos, entre outros. No medio rural pódense escoitar golpes de campá de máis de 20 significados. Os habitantes dos pobos coñecían antigamente o idioma das campás: golpes de solta de gando, golpe de pasto, reunión de veciños, recadación de débedas… Entre os golpes de campá dos funerais había varios tipos: “Segundo a idade do falecido os golpes eran dunha ou outra maneira –explica Quintana–. Se alguén do pobo perdíase, había campás de orientación cun obxectivo similar ao dos faros no mar. Eran moi útiles en días de néboa pecha”.

Basílica automática de Bilbao

A tradición dos reloxos de son é pequena en Bilbao. Só 26 das 70 igrexas da cidade contan con campás, das que só catro se utilizan como reloxos: San Pedro de Deusto, pasionistas de San Felicísimo, Catedral de Santiago e Basílica dA nosa Señora de Begoña. O 11 de outubro celébrase o día da Amatxu de Begoña, e é sabido que as campás do campanario ambientan a cidade desde a atalaia estratéxica, xa que ademais da súa función litúrxica, tamén teñen melodía. De feito, as campás do carillón que tocan cancións son un dos produtos máis solicitados nos últimos anos.

Na coñecida basílica de Bilbao atopamos ao sancristán Enrique Franco (San Sebastián, 1962), e tras visitar a sancristía de Begoña, subimos polas escaleiras do campanario para coñecer de cerca as campás do templo e o carillón. Ao longo da semana, aínda que os días festivos pódense escoitar en voz alta os himnos de Begoñako Andra Mari ou Athletic Club: “Ao envorcar as campás a súa forza é tan grande que a fachada do edificio vibra e no interior pódese sentir movemento”, di Franco.

Á nai de Deus de Begoña Banco de Biscaia 1922 (Banco Vizcaino de Begoña de Deus 1922), pódese ler nas súas campás. En 1922, o Banco de Biscaia entrega á basílica de Andra Mari un carillón con mecanismo accionado manualmente, composto por 24 campás. As campás foron construídas por unha empresa suíza na cidade de Aauri e, segundo Quintana, a mecánica orixinal do reloxo pertence ao departamento francés de Jura. Estas campás golpeábanse con martelos de madeira, pero cando en 1994 renovouse a torre da basílica, o fillo de Murua, de Vitoria, cambiou o sistema e engadiu máis campás. “Foi un bo traballo –lembra Quintana cun sorriso–. Trátase dun antigo edificio de pedra que contou co respaldo da Deputación Foral de Bizkaia e do Banco de Biscaia”.

A Deputación púxose en contacto con Campás Quintana para a restauración da basílica, co fin de realizar unha investigación sobre as campás. “Realizamos unha análise do son de cada campá da torre e automatizamos todo o carillón con martelos electromagnéticos. Ademais de limpar as campás, tivemos que volver fundir dúas de uso litúrxico, xa que estaban hendido”. As inscricións das campás tamén foron tratadas cunha microesfera de vidro para non danar o bronce: Á nai de Deus de Begoña ano 1994 (Deus Begoñako Amari 1994) é hoxe lexible en dous deles. Co paso do tempo, o templo saltou do mecanismo analóxico ao sistema dixital e pódense pór 65 melodías gravadas actualmente a través dun computador situado nunha pequena sala da sancristía, pulsando unha tecla.

Segundo Quintana, hai traballo na fabricación de campás, pero a diferenza do que outrora se demandan pezas de pequeno volume e o nivel de esixencia dos clientes é moi alto: “A fabricación de campás ten unha tendencia crecente cara ao ámbito musical, logrando unha presenza cada vez maior”.