& '97; Os días vellos
e os novos,
hoxe atormentámosvos mañá, cando
hai xente
de prata que
se ha desmoronado a través da
cadea de
flores.

Case todo o século cumpriuse coa publicación do libro do poeta Xabier Lizardi (Zarautz, 1896 – Tolosa, 1933), pero como se publicaron non se pode escribir hoxe, como se pon neste computador a tileta a “r”? Non daría problemas á hora de imprimir? As décadas non pasaron en balde, non hai máis que mirar á evolución da grafía do eúscaro.

Susa reeditou o ano pasado nos Ollos Cardíacos de Lizardi a ortografía estandarizada. Ademais desta actualización, o libro inclúe a intervención artística de Zuhar Iruretagoiena, que populariza as páxinas artísticas, e o prólogo de Anjel Lertxundi. A reedición deste clásico dá a escusa perfecta para abordar un tema que debería preocupar ao literario: teñen os libros antigos novos lectores? Están dispoñibles as obras máis significativas da tradición literaria en eúscaro? Tanto os libros en man como os textos en man, xa que desde que se publicaron moitos deles a escritura en eúscaro cambiou considerablemente. Máis que modificar, sumar, estandarizar. Koldo Izagirre di: “Entón escribir era unha montaña, hoxe temos unha chaira”. Pero a cuestión é como enriquecer a nosa chaira neses montes de entón.

Nos ollos do corazón nas
mans É un libro importante Nos ollos do corazón, niso non hai dúbida. Importante, como di Lertxundi na súa introdución, pola súa influencia na actividade poética, pola súa sinxeleza de análise no contexto no que xurdiu. Reúne dezaoito poemas escritos por Lizardi entre 1919 e 1931, mostra unha poesía moderna e lírica que rompe co que entón se escribía en eúscaro. Gabriel Aresti dixo, “penso que Lizardi escribiu unha folla de ouro na literatura vasca, a máis bonita, a máis brillante. O seu nome atópase na vangarda mundial”.

E a pesar de todo iso, nos últimos anos o libro estivo descatalogado e non foi fácil conseguir exemplares físicos ata que Susa reeditou o libro. Así o di Lertxundi no prólogo: “Os lectores de hoxe non tiveron a oportunidade de ler nos Ollos do Corazón de Lizardi, non renovaron, adaptado, coidado a edición. Eúscaro unificado. Nunha colección e catálogo que se ocupa da publicación literaria. O poema de hoxe na compañía nobre de libros e narracións. Nunha edición popular accesible que teña en conta o lector convencional actual”.

Por que foi así? Desde Lertxundi lanzan varias preguntas: “O motivo é a neglixencia? Falta de información? Un pouco de respecto á cultura culta? A fama do escritor que ten de Lizardi? Falta de interese, neglixencia, ignorancia? Proxección miope de axentes culturais na programación dos libros a publicar? Haberá algo de todo”. O resultado de todo iso é que a edición renovada, adaptada e coidada dunha obra de referencia non chegou a mans dos novos lectores ata que o Concello de Zarautz puxo diñeiro para homenaxear o 125 aniversario do poeta. De feito, non foi un traballo sinxelo completar esa edición renovada, adaptada e coidada. Josu Landa realizou o traballo de actualización de Lizardi corrixindo a ortografía do poeta e explicando os verbos sintéticos máis característicos que manexa. A edición de Susa inclúe un facsímil do orixinal para comparar facilmente ambas as versións. O máis rechamante é a ortografía, a que máis incomoda á lectura. Enténdese independentemente da consistencia e a selección léxica de Lizardi.

Cada ano vén nos
libros de literatura, a literatura en eúscaro deixa unha boa colleita, só hai que repasar as listas tras a finalización da Feira de Durango. Unha chea de libros cada ano. En 2020, por exemplo, 30 novelas non publicadas anteriormente e case tantos poemarios, segundo o reconto realizado por Juan Luís Zabala no Andel de Literatura Vasca. Entre elas, algunhas foron moito máis lidas que outras, outras deron moito que falar, pero case dous anos despois a repercusión é cada vez máis débil, mentres que outros parecen pasar desapercibidos.

Algúns destes libros deixarán pegada, quedará unha pequena tirada e deberán reimprimirse, quizá traducidos a outros idiomas ou adaptados a unha película. A cuestión é que uns libros van durar, van ter novas vidas, e outro non. Porque non é fácil facer fronte ao paso do tempo, e sobre todo á chegada de novos libros, os libros duran pouco en escaparates, tendas e prensa. Cada vez publícanse máis libros, cada vez respírase menos.

Retrocedamos uns anos. Os libros son fáciles de atopar si non son determinados, como os que se compran e recompran cada ano na Feira de Durango na mesma edición. Fagamos aínda máis atrás, cando se podía ler todos os libros en eúscaro que se publicaban cada ano. Entón tamén eran menos os lectores, claro, pero iso é outra cousa. Si facémolo aínda máis atrás, atopámonos cun fito con fronteiras difusas: a estandarización do eúscaro, do euskara batua.

En 1964 en Baiona, primeiro na reunión
promovida por Txillardegi e despois na Asemblea de Arantzazu de 1968, púxose en marcha o proceso de estandarización do eúscaro. No bo camiño, pero non fácil, tomáronse algunhas decisións, e sobre todo a elección de varios editores e escritores ampliou o lugar que o eúscaro batua necesitaba na escritura. Con todo, a estandarización é un proceso que non se estabilizou rapidamente. A proliferación das ikastolas e a institucionalización do eúscaro tras a morte de Franco, a creación da UPV/EHU, ETB, etc., tamén contribuíron a iso. Na literatura tampouco foi un camiño fácil até a hora á que se refire Izagirre, a generalización da escritura e a corrección conforme ás normas do eúscaro unificado nas publicacións prolongouse durante moitos anos a medida que Euskaltzaindia deu normas e instrucións e os escritores e editores utilizáronas.

Si observamos a literatura publicada ao longo de todo este tempo, e a pesar dos caprichos extraordinarios, obsérvase esta evolución da linguaxe escrita. Pódese dicir que a cuestión se estabilizou nos últimos trinta anos, coincidindo cunha certa estabilización do sistema literario moderno en eúscaro. Pero, que pasou con toda esa tradición? Onde está dispoñible? Algúns cortes –os da guerra do 36 e os do franquismo– condicionan totalmente a transmisión da literatura en eúscaro, é necesariamente un corte. A estandarización tardía da lingua tampouco molesta a cuestión. Nin que dicir ten a situación diglósica do eúscaro que aínda non ten unha fácil saída no horizonte.

Poderiamos seguir esbozando trabas, como fixo Lertxundi coas ceries literarias. Procurouse que os autores desta tradición tradúzanse aos lectores actuais, e na expresión “contemporáneos” quérese dicir de forma continua, de modo que as obras de referencia sexan tamén unha referencia a poucos anos da súa publicación ou reedición. As reedicións dalgúns clásicos modernos que se podían atopar nas editoriais Elkar, Alberdania e Erein, quedaron moi poucas e obsoletas, non se renovaron. XX publicado por Susa a principios deste século. Na colección Poesia Kaierak do século XXI publicáronse coleccións de corenta poetas, que constitúen un canon imprescindible, pero sen actualizar a ortografía, e a colección hoxe en día apenas está en circulación.

A realidade é que os libros en eúscaro, en xeral, raramente teñen unha segunda vida. Non hai costume de reedición e non existen as edicións de peto habituais no sistema literario francés e no inglés norteamericano. Esta falta de costume tamén supón unha menor escusa para ter que revisar a ortografía polo menos, pero nalgunhas obras que se reeditan non se fai este labor en detrimento de os lectores.

Adaptación?
Koldo Izagirre di que hai que utilizar con coidado a palabra adaptación. Di que só habería que actualizar a ortografía e corrixir os erros evidentes. Insiste en que a diferenza entre os tempos do monte e os que son chan é tamén literaria. Que hai que corrixir esas obras, pero sobre todo porque se publicaron sen editores nin case prelecturas, sen opinión profesional. A escritura literaria en eúscaro necesitaba ser solitaria, e estes autores seguen sós, case sen lectores.
Reeditáronse algunhas obras por unidades, outras en coleccións especializadas como Poesia Kaierak, pero debería ser doutra maneira. Como di Lertxundi no preámbulo de Bihotz-betan, necesítanse edicións populares. Izagirre insiste na idea de que estas tarefas deberían estar acompañadas da produción anual e non do capricho.

Debería ser un traballo sistemático, facer un repaso da tradición literaria en eúscaro, elaborar unha listaxe das obras a traer aos novos lectores, elaborar plans de edición e levalas a cabo. Un exemplo pode ser a colección Hauspoa, que bebe da colección Auspoa de Antonio Zavala. A reedición da novela tirako nizkin (1964) de Sebastián Salaberria deu comezo á colección, traducida ao euskera unificado, para que “os mozos lectores teñan máis acceso a este clásico da literatura vasca”. Nas observacións realizadas por Pello Esnal indícanse claramente cales foron os criterios seguidos e as eleccións realizadas para que a obra de Salaberria contivese o eúscaro.

Unha cousa
e outra, a realidade é que os libros antigos non teñen novos lectores. Por unha banda, porque os exemplares físicos non están dispoñibles. Doutra banda, porque as versións dos textos existentes non son útiles no día a día. Outro debate é onde están os límites da adaptación, pero en edicións renovadas habería que actualizar polo menos a ortografía. De feito, si non se dispón de toda esa tradición, ou dalgúns exemplares representativos da mesma, está a quedarse na literatura vasca un canon literario cada vez máis ligado aos últimos trinta anos, de curta raíz.

A modo de exemplo, solicitamos a Koldo Izagirre un inicio da lista de traballos que deberían realizarse na circulación e este respondeu adecuadamente: O conto de Xabier Kintana, a colección de poemas de Arantza Urretabizkaia, a novela de Jean Baptiste Elizanburu Piarres Adame, o libro de Juan Antonio Mirandez na Paréntese de Juan, o libro de José Antonio Mujika Itzalak, o artigo de Jon Mirandere nunha Paréntese, etc.

É só a parte dunha lista posible, unha pequena parte. Di Izagirre: “Saqueinos mirando nos bloques A e M da Ponte -que estaba na cabeza de Lizardi e Txillardegi-. Eses son os publicados, por suposto. Pero hai outros traballos interesantes na prensa: artigos, crónicas. Adóitase dicir que a nosa literatura é reducida, que non se escribiu moito… Claro que é verdade, pero paréceme que non lemos o noso reducido”.