Naroa Jauregizuria Lopategi comezou a formular estas preguntas no proxecto final do título experto en Transmisión da Cultura Vasca de Mondragon Unibertsitatea. De aí, Sobe o Volume do 2 de decembro en Barakaldo! chegou a xornada organizada por Ahize-AEK. Así mesmo, presentaron a unidade didáctica #Damolat. Preguntámonos ao propio Naroa Jauregizuria.

Estudou na periferia a transmisión e a rearticulación do eúscaro e a cultura vasca no proxecto de adquisición do título experto en Transmisión da Cultura Vasca. De onde partiu?

É un tema de actualidade. Mozos de pobos e cidades da periferia da cultura vasca desenvolven a súa relación co mundo en eúscaro no contexto dos centros escolares. Neste nivel, as redes de transmisión xogan un papel importante. No caso dos nenos, así como no dos nenos de ambientes castellanohablantes, reciben con forza algúns contidos: Irrien Lagunak, debuxos animados de EiTB, Ene Kantak, a serie Goazen, Olentzero eta Mari Domingi e outros. Pero, claro, estas referencias perden sentido na adolescencia e, doutra banda, as referencias que reciben do mundo do eúscaro sonlles alleas. É máis, ás veces invisibles, outras veces incómodas.

Mesmo invisible e incómodo?

Si. Con todo, a maioría dos mozos senten parte da comunidade vasca e manteñen o seu vínculo emocional coa lingua e a cultura. De aí partín con ganas. Situei o proxecto no contexto actual, político, económico, cultural e social, no Gran Bilbao, onde o coñecemento é cada vez maior, pero o uso non é do 10% en Leioa, e no ámbito escolar. E, sobre todo, tamén quería ofrecer prácticas concretas para influír eficazmente na transmisión e a rearticulación da cultura vasca e do eúscaro.

Vostede iniciou a súa investigación en Leioa, como dixo antes.

Si, a través do convenio de colaboración entre a Deputación Foral de Bizkaia e Ahize-AEK, realicei catro intervencións para contrastar a aproximación teórica coa realidade: no Colexio José Miguel de Barandiaran de Leioa, na Ikastola de sempre e no Colexio Mercedarias. Despois saltamos ao Gran Bilbao, concretamente a Getxo, Portugalete e Txurdinaga, e nestes momentos estamos a realizar as últimas sesións en Barakaldo. Destacaría a actitude positiva de todos eles, cun alto interese do profesorado e unha participación activa do alumnado en todas as actividades.

Que relación teñen os mozos coa cultura vasca, por exemplo?

Coñéceno pouco, pero iso non é só cousa de mozas. Segundo o estudo realizado por Siadeco para a Fundación Elkar, a metade dos vascos non consome cultura en eúscaro. Hai que ter en conta que o 26% da poboación vasca é euskaldun. O 73% restante é totalmente alleo ao mundo vasco. Os mozos demostráronme que coñecen a literatura e os referentes vascos, que a música vasca tamén ten cabida no seu día a día, pero sen discos, ouven sobre todo cancións, consomen produtos do mundo castelán, pero acoden a concertos de grupos vascos. Hai mozos cunha forte implicación coa cultura vasca, que o fan desde a conciencia política. Doutra banda, o bertsolarismo tamén é unha vía importante para penetrarse no mundo vasco e destaca o papel dos grupos de baile, que fan que nenos e mozos sentan parte da comunidade. En xeral, os mozos levan a cabo a súa relación coa cultura vasca e o eúscaro nun ambiente festivo e escolar.

Que visión teñen da cultura vasca?

Teñen unha visión teórica, como pode dicirse, polo menos. Relacionan o eúscaro co coñecemento da gramática, co título de competencia. O eúscaro non é funcional, poden vivir tranquilos sen saber euskera. Se teñen algunha relación, téñena no ámbito afectivo, como un tesouro que hai que recibir e coidar das xeracións anteriores. Eu digo que para os mozos o eúscaro é como un pai e unha nai: moi queridos, pero dunha época pasada. E o colexio non pode sós, non está nunha burbulla. Se a sociedade non achega valor social ao eúscaro e á cultura vasca –nos medios de comunicación, no mundo laboral, no deporte, nas institucións...–, os mozos tampouco achegarán valor, senón que optarán polo castelán, lingua na que poden desenvolverse todas e cada unha das funcións sociais. En eúscaro, en cambio, non.

E entón, desde onde hai que ir a eses mozos para transmitir e rearticular o eúscaro e a cultura vasca actual?

Mentres a situación diglósica do eúscaro non cambia, os centros educativos son os espazos máis importantes para a transmisión e articulación do eúscaro e a cultura nos espazos castellanohablantes. VIN do Goberno Vasco 2016. Segundo a Enquisa Sociolingüística, máis da metade dos euskaldunes de 16 a 24 anos son novos falantes, recibiron o eúscaro na escola. Este dato debe terse moi en conta na política e estratexia de normalización lingüística. O reto é converter a estes novos falantes en falantes activos. Dentro duns anos empezarán a traballar, crearán unha familia, traballarán no tempo libre… Por tanto, temos que ofrecer aos mozos non só euskera, senón tamén recursos para vivir en eúscaro. Por iso cremos que hai que incidir nos mozos de ao redor de 18 anos.

Por que xustamente nos mozos desa idade?

Porque o eúscaro seguirá avanzando en función da súa capacidade para formar parte destes mozos. Ou se converte en parte deles ou nunha peza do museo. É obrigatorio traballar no centro cos mozos que se atopan nese intervalo de idade. É nesta idade cando se constrúe a identidade, nesa idade desenvólvense tamén os hábitos culturais. Hoxe en día, o eúscaro perde significado a esa idade. Argitxo de neno, Pirritx eta Porrotx edo Goazen, non son útiles, perden valor na adolescencia. As referencias da infancia non valen, a familia tamén perde peso… Os mozos buscan as súas propias referencias: vestiranse dunha maneira determinada, terán un teléfono dunha forma determinada…, van a un consumo cultural determinado.

Baixo a máxima influencia das redes sociais.

Os mozos desta franxa de idade relaciónanse coas novas tecnoloxías desde o seu nacemento. Identifícanse cada vez máis tempranamente co mundo adulto, pero sen madurez na xestión de contidos. Os nados desde 1995 son definidos polo IAB [Interactive Advertising Bureau] como unha xeración social. Segundo esta oficina, estes mozos xestionan de forma simultánea cinco ou seis redes sociais e dedican 1 hora e 24 minutos. Utilizan principalmente Instagram, Snapchat, Tumblr, 21 Buttons, Twitch e Musically. O 92% segue algún influencer, especialmente en Instagram e Youtube. Por suposto, teñen un teléfono móbil e teñen Internet cada día. Estes son os mozos actuais. Nin sequera hai distancia física, o mundo está dispoñible, porque os avións sempre están aí, e no supermercado teñen produtos de case todo o mundo a elixir. Os mozos teñen un carácter cada vez máis translocal.

Un contexto verdadeiramente complicado para que o eúscaro e a cultura vasca formen parte da identidade dos mozos…

Si. E, doutra banda, Euskal Herria está inmersa nun proceso de envellecemento que dificulta aínda máis a transmisión. Require a adaptación das transmisións e articulacións ás novas situacións. Aí hai outros problemas. O país está disolto: non ter unha estrutura de Estado, ningunha organización que represente á nación, grandes discrepancias en canto á súa denominación e natureza, tres estruturas administrativas, 7 países… Iso significa que hai que aplicar estratexias diferenciadas. No meu traballo centreime nos mozos da periferia, pero doutra banda tamén está o centro e o que o centro pode facer para axudar á periferia.

Que é o centro? Onde está o centro do eúscaro e da cultura vasca?

A maior concentración de euskaldunes no Gran Bilbao non se corresponde co uso do eúscaro. O maior número de euskaldunes e o maior número de castellanoparlantes. Os euskaldunes son o 30%, os castellanoparlantes o 100%. Son moitos os que saben eúscaro, pero as posibilidades e facilidades de uso son moito menores. Por tanto, tendo en conta o coñecemento e o uso, o centro é en Gipuzkoa. UEMA, a maioría dos creadores, o maior consumo, a reflexión, o Parque Martin Ugalde, Elkar… é dicir, Gipuzkoa.

Gipuzkoa centro…

Si, pero afortunadamente non todo está concentrado nun só lugar en función do espazo. Desde o Kalostrape ou Zizpa de Baiona até a facultade de Filoloxía Vasca de Vitoria-Gasteiz, pasando polo Gaztetxe de Ortuella, o Kafe Antzokia de Bilbao, Bira, comisións de festas, grupos de música, escolas de bertsolaris e ikastolas ou o Gaztetxe de Garazi, realizan as funcións de centro e respiratorio do eúscaro. Nesta época de modernidade, tamén é un ámbito online: Euskadi Gaztea, Berria, ARGIA, a web Musika Zuzenean, a comunidade de txiolaris… As accións tamén crean centros: Mascaradas, EH Zuzenean, Korrika, Durangoko Azoka, Baztango (H)ilbeltza, Bertsolaris Txapelketa…

Hai quen cumpre a función de centro respiratorio!

Si, pero o certo é que desde a periferia óuvense moi baixos, e que os discursos e imaxinarios creados en torno ao mundo vital en eúscaro non están a miúdo adaptados ás formas de vida e de pensamento actuais. Por unha banda, fóra do mundo do eúscaro, o eúscaro e o mundo vasco asócianse coa referencia caricaturizada do medio rural repleto de estereotipos. E, doutra banda, a industria vasca a miúdo manexa os mesmos argumentos e modelos que utilizaba fai 30 anos, xerando mensaxes pensando en quen están convencidos. Estas referencias simbólicas son afastadas e, en parte, pouco atractivas para os mozos de hoxe en día nacidos a partir do ano 2000.

Cales son as principais consecuencias do teu traballo?

Os mozos da periferia están lonxe do centro da cultura vasca, polo que non coñecen ben ou suficientemente aos creadores e á produción. Ven estereotipadas as referencias da cultura vasca e sonlles alleas. En consecuencia, teñen serias dificultades para recibir e articular a cultura vasca na súa vida e, ao mesmo tempo, limitacións para incidir na cultura vasca. Os mozos da periferia a través do centro educativo, e en gran medida a través das festas, fan a relación co eúscaro e a cultura vasca, e hase visto que o modelo D non garante a transmisión e a articulación que buscamos… Unha serie de consecuencias.

Entón, como influír neses mozos?

O problema é estrutural e está relacionado co peso e a posición do eúscaro e da cultura vasca na sociedade, polo que se non cambia esa posición é moi difícil reverter a situación e facer do eúscaro e da cultura vasca algo útil, útil e importante para os mozos.Nós tratamos de facer dúas pequenas achegas: por unha banda, organizamos unha xornada para pór o foco na periferia e fomentar a reflexión en torno ao mesmo; doutra banda, creamos unha guía de instrucións para axudar aos centros educativos e a unidade de aprendizaxe #Damolat.

Con todo, os centros teñen unha capacidade limitada.

Si, pero hoxe en día para moitos novos son un dos poucos fíos de conexión co mundo do eúscaro. A consolidación e o cumprimento dos contidos de devanditos fíos é de vital importancia, xa que, xunto co ensino da lingua e a transmisión da creación cultural, poden contribuír á construción de conexións a outros ámbitos e centros. Neste sentido, na unidade de aprendizaxe, máis que accións para impulsar o eúscaro, recollemos iniciativas e dinámicas para coñecer e vivir o mundo do eúscaro, xa que é moi difícil –case imposible– interesarse polo descoñecido, e máis cando a diglosis fai que o mundo do eúscaro sexa menosprezado e tópico.

Do Gran Bilbao ao País Vasco

"Habemos desenvolvido o proxecto no Gran Bilbao, pero creo que as conclusións son extrapolables a cidades e pobos situados na periferia do eúscaro e da cultura vasca. Os mozos que participaron no proxecto senten parte da comunidade vasca, que se asocian co caserío, o eúscaro, o folklore. Pero isto non se corresponde co seu día a día. O reto principal é superar esta brecha, para o que, en primeiro lugar, elaboramos unha guía de instrucións e propostas en función do diagnóstico realizado. Doutra banda, tamén elaboramos un catálogo de boas prácticas e o 2 de decembro presentamos a unidade de aprendizaxe #Damolat, creada en colaboración coa Confederación de Ikastolas".