O libro é difundido por unha cita de Louise Glück: “Cousas belas, dixo, / telas diante, ou quizais detrás; / é difícil estar seguro. / E ademais engadiu, hai algunha diferenza?”
Todo está aí, nese empobrecimiento continuo. O teu presente, que mañá se converte en recordo, está sustentado en cousas máis grandes, en memorias máis colectivas e condicionado por condicións máis amplas. A cita di que “é difícil estar seguro”, e parece que a outra parte é o máis importante, pero para min a incerteza ten moita importancia. Mariano Peyrou di que a poesía tamén nos ensina a aceptar a incerteza e os misterios que nos rodean no día a día, e iso dáche un respiro para que sexas capaz de asimilar as cousas tal cal. No libro é un eixo moi importante o da memoria, pero non o relacionado co pasado, senón o comprendido desde o presente e o futuro.

Hai un momento moi importante no libro: os nosos dous avós e unha avoa morreron moi seguidos, e para min foi un momento intenso. Como ía a outra velocidade e vitalidade, provocou unha gran colisión. Sentín moi de cerca a decadencia e deime conta de que viña a velocidade bastante lenta para entrar nela. Un poema di “quería estar aí” e serviume para estar aí e tomar conciencia. Deime conta de como a persoa vai perdendo a memoria, eu creo que tamén o é. De aí parte un diálogo con eles e coa súa xeración para pescudar que é o que fixo a miña visión do mundo. O exercicio consistiu en penetrarse nel e comprender que é o que se une e o que se diferencia do vínculo sanguíneo, comprender por que foi o seu modo de vida, cal foi a súa relación coa súa contorna, con que lingua de relación. A pesar da ausencia física, vostede segue cargando ese marco compartido. A súa memoria colectiva é tamén parte de vostede, e a súa conciencia individual complétase no cruzamento de moitas memorias colectivas. Por iso, aínda que se perda unha memoria particular, seguen outros. Para min foi o momento de espertar moitas preguntas: esa preocupación pola memoria, e a ver que facemos co noso tempo, co noso tempo... Teño moitas notas e imaxes de entón e a partir delas escribín moito o libro, aínda que non só de aí. Así entendo eu o libro, pero é moi posible que outro o entenda, e iso tamén é bonito, desde outro lugar.

Hai un impulso para entender ese mundo que non é o noso, pero que tamén nos fai nós, pero tamén para analizar o que deixamos nós.
Si, iso é. É, sobre todo, unha toma de conciencia. Que feixes ao coller un lugar no que pasaron outras moitas persoas. Os recordos son un material moi frutífero para iso e para pensar noutras cousas. Sarrionandia falaba nun texto, e gústame moito a idea, como o recordo individual tamén está relacionado coa vida material e moral da sociedade na que formamos parte. Isto fai que comparta o que é o teu recordo máis íntimo. Eu pensaba que unha das preocupacións relacionadas co libro era que, ao referirse a un ámbito tan próximo, como a nai, o pai, a avoa, tivese un pouco de transcendencia sen sobrevalorar a miña experiencia, e que aí o lector atopase un lugar para ter a súa propia experiencia co texto. Cando empezamos a pensar como explicar o libro, tocaba moito a ese momento e a algunhas ideas, pero a editora Leire López dicía que os poemas daquela época non son tanto e que hai outras cousas. E é verdade que hai unha voz dun mozo, con ganas de reprimir ao máximo o seu tempo, de saborear. Ese pracer e esa vitalidade tamén ten o seu lugar no libro.

As imaxes teñen moito peso nos poemas, son imaxes precisas en xeral e a linguaxe propia dos poemas é preciso, nótase a preocupación pola volta da palabra.
Creo que a poesía é un lugar para facer algo máis coas palabras. Un lugar onde levar máis aló para facer algo que non sexa a súa función comunicativa no día a día coa linguaxe. A elección foi contar palabras sinxelas máis do que contan habitualmente. Hai poesía diversa, pero hai unha falsa crenza sobre o que se cre poético, que a poesía necesita un ton inflamado e unha linguaxe complexa. Non sei si é unha elección ou unha voz que se desbordaba ao escribir, pero a partir dun punto tomei conciencia de que esa lingua transparente servíame para cando quería contar. Na noticia mencionaba Ruper Ordorika na anterior: “Cantar para chegar á sinxeleza é necesario triturar moito”, e ese traballo atráeme, como facer visible o que está coas palabras sinxelas. Ao reescribir algúns poemas, cando empezaba a brillar, a cargar e a subir o ton, vía que o poema empezaba a caer. Estiven nesa fronteira, como conseguir que algo máis se faga coa linguaxe dunha maneira sinxela.

Hai un léxico moi propio. Pareceume que ás veces é a propia lingua a que leva a algúns recordos. No
poema do branqueo das noces aparece como a avoa dicía “na zona de cría, na zona de defecar”. Cantas cousas poden estar detrás disto. Unha muller da época dille que facer ou non ser neno non era unha elección, senón que viña de seu mesma, que daba unha forma concreta á súa vida. El non tivo a entrada que tivemos, si quérese, a algúns estudos, por exemplo. Pero a súa rica reflexión era, sen todo iso, como tiñan unha cámara enorme, tanto de linguaxe como de experiencia propia. No poema Zuloa tamén aparece a voz doutra muller moi madura, e interésame achegar a súa capacidade de contar e as súas palabras. Relacionámonos coa contorna a través da linguaxe, onde pode haber moita información.

O fume aparece no poema como preocupación por falar de escribir en lugar de escribir. Leva moito tempo escribindo, pero agora publicou o libro, como vive o seu escritorio?
Hai unha cousa que lle deu moitas voltas. É importante para quen escribe pensar na escritura, reflexionar sobre o instrumento que utilizas. Hai máis poemas sobre a escritura no libro, e no poema "As cancións do pai" aparece esa preocupación polo traballo creativo, como vivimos isto. O desexo das palabras pregúntase no poema “que dá sentido a que?”.

Como o vivo? Ás veces con ese ruído. Saco os intervalos de escritura de forma graduada e cando teño tempo prodúceme un pouco de ruído desfasado coas lecturas ou sen sacar tempo para escribir. Tamén no grupo da ITU tiñamos esa pantasma por detrás. Síntoo moi preto, levo comigo ese “you should be writing” ("tescho que escribir"). Pero por que? Quen está a esperar? Vivo con esa tensión.

Estou contenta coa miña propia valentía e confianza, co traballo e coa presenza de aquí. Agora teño máis determinacións e quero dedicar tempo a isto, a escribir e a ler, a facer sitio na miña vida cotiá. Tiven un tempo moi ligado á escritura e gocei moito, conflito. Con todo, é difícil mantelo despois, traballo escribindo e ás veces é difícil volver a casa e volver colocalo diante do computador e entre papeis. Por desgraza, os momentos máis brillantes do día non os dedicas a iso. Non se que vou dicir dentro duns meses, pero neste momento teño ganas de facelo.

A pel está vestida cunha imaxe de Nagore Legarreta. Ten luminosidade en cor, pero tamén algunhas sombras, son fáciles de conectar co interior. De onde xurdiu a idea?
Até moi tarde non me puxen a pensar na pel e noutros elementos, e recomendáronme acudir a un artista ou ilustrador que me gustase. Moitos poemas son recordos, recóllense momentos, e vía que unha foto podía ser apropiada para a portada, pero non quería a dun arquivo familiar. A técnica da foto estimulábame e propúxenlle a Nagore. Atráeme do seu traballo que son imaxes moi borrosas, e esta técnica da cámara estenopeica, tamén imaxes que se imprimen co tempo. Fomos sen dicirlle nada demasiado, en busca do que a el suxeríalle a lectura dos poemas. Propúxome facer un roadtrip desde Egia a Oñati, facendo paradas no camiño, colleriamos dous carretes e de aí sairía a pel.

No seu proceso de traballo Nagore deixa que entre sorte, e paréceme bela esa confianza, deixar as cousas sen que vostede impóñaas demasiado. Eu tiña como punto de partida un invernadoiro na cabeza, que aparece nun dos poemas. Ao final empezamos por alí e foi forte, porque chegou e Nagore dixo enseguida “bo, é dicir, o sitio, imos tirar aquí os dous carretes”. El mesmo subliñara a alguén que está a saír dalgún sitio e un cruzamento de camiños, e empezamos a facer probas.

Foi unha mañá de outono moi fermosa, sollía, na que pasamos un intre buscando imaxes. Posteriormente, colocáronselle uns cristais escaneados sobre eles en forma de capas. Estou satisfeito co resultado.

Para min é moi bonito ver que ecos prodúcense entre os poemas e a pel. É moi libre, cada un ve as súas cousas. Cando un amigo viu a liña azul que atravesa a pel –eu non estaba consciente– veulle á mente a liña azul que ás veces sae ao gravar co Super-8. Pareceume fermosa, porque o Super-8 utilizouse moitas veces para gravar o ambiente doméstico, e hai un xogo deste tipo nos poemas, unha maneira de mirar esa contorna próxima. Gustoume moito cando a xente dixo que atopou un libro luminoso, fíxose un esforzo para impolo, e eses raios de amarilidad da pel creo que poden recollelo.

Tiñas intención de agrupar estes poemas nun libro desde o principio?Houbo
dous ritmos no proceso de creación do libro. Por unha banda, fun colleitando poemas durante catro ou cinco anos, que foron goteando moi na pila. Non polo menos coa perspectiva de ningún xeito ou proxecto. As vivencias e os apuntamentos de entón foron a musa para os poemas. Logo houbo outro ritmo, o último ano. No principio do ano comezamos a facer máis presente a idea do libro e a analizar o material que contiña. Non quería que fose unha colección de todos os poemas que tiña, senón que quería construír o libro cun sentido. Con esta perspectiva tamén se crearon os poemas.

O final foi máis estreito, pero aprendín unha chea. Busquei razóns e discursos ás cousas, a ver que hai detrás dos poemas, que temas, de onde construír o libro. Nun momento dado todo empeza a cuestionarse. A poesía tamén é afastarse de querer facelo todo exposto, e nese choque estiven pelexando con algunhas cousas.

Os poemas van un tras outro, non hai estrutura explícita, houbo tentación de ordenalos doutra maneira?Para
min era importante construír un libro, e non ter que coller os poemas que tiña e pegalos nun único arquivo. Esa é unha das cousas que máis me custou, mirar como funcionaban os poemas, como ordenar o relato do libro. Fixen unha proba para dividila en tres partes e serviume para darse conta de que non necesitaba ningún apartado. A estada era moi forzado, que os poemas non necesitaban. Hai moitos ecos entre poemas, e a estructuración rompíao. Hai unha voz que recolle e dáse un salto relativamente fácil dun poema a outro. O reto foi recoñecer que non necesitaba un apartado e como completar ese continuum, como modular a sucesión de poemas dun tipo e outro para sacar texturas ao relato. A miúdo é un misterio, non sabes moi ben onde terá máis brillo o poema. O primeiro poema, a nai diante do mar, por exemplo, é un poema moi pequeno e en principio estaba dentro, pero o primeiro poema converteuse na recomendación dun amigo. Aí atopou o lugar de crecemento, probablemente porque quedaría máis cuberto no seu interior. É un gran misterio, e neste caso para min as conversacións cos lectores do libro son moi útiles.

Quen che acompañou niso?Os
lectores foron o editor, outra xente de Susa e amigos próximos ao mundo literario, e para min Iñigo Astiz foi moi importante no proceso. Temos un poema bastante canjeable, e iso mantenche en tensión, mantén vivo ese desexo de volver ao texto e de afiar. Como el mesmo di, mantén o lume aceso. Aprendín unha chea nese intercambio e nos intercambios con outros lectores. Creo que tiven a sorte de ter á xente ao redor para mostrar e compartir traballos. Nos tempos da ITU Banda tamén tivemos a oportunidade de facer cousas á vez. Escríbeo unha chea de xente e non todos teñen esa oportunidade. Non só para publicar, senón tamén para mellorar e compartir. Esta obra de frontón é enriquecedora.

O libro é luminoso e aberto en moitos sentidos, a beleza ten o seu lugar, pero esa claridade atravésana as sombras e a violencia.
Si. Creo que hai unha cousa importante no libro. Por exemplo, nese “sen”. Logo deime conta de que hai moitas ausencias no libro, polos sitios que quedaron atrás, pola xente, polas relacións, polos momentos... e á vez hai esa idea de acumulación, esa tensión. Perder e sumar. A pila tamén se fai, non hai máis. Quería tomalo cunha actitude luminosa, tomar conciencia, tomar conciencia diso, celebralo tamén. Teremos que adiviñar como facer sitio a eses lugares e a esas persoas que nos imos acumulando.

Volvendo aos momentos, hai vontade de celebrar e gozar desas cousas, de dar lugar e de recoñecer ao efémero. No libro tamén hai pracer, moi variado, pero tamén aparecen mecanismos conflitivos subxacentes. O paso do pracer á violencia pódese facer facilmente, o que expuña Iñigo nunha entrevista en Berria, que se cruza moi tiernamente dun lado a outro, e a fraxilidade destas cousas está no libro.

Non é o mesmo o pracer nun corpo feminino que noutro. Celebrade entón cousas boas e belas, pero sen esquecer sobre que se constrúe iso, e que orde e que dor leva por diante.