Situado na fronteira entre Kazajistán, Kirguizistán e China, os autores describiron as condicións xeológico e biolóxicas desta serra, centrada na relación humana, animal e vexetal, para explicar como se estendeu a mazá a todo o mundo, desde a especie silvestre Malus sieversii até as raíces e froitos do domestico doméstico Malus domestica. No camiño atópanse osos, cabalos, escaravellos, abellas, Alejandro Magno, Gengis Khan...

Barrie E. Juniper é profesor de bioloxía da Universidade de Oxford e David J. Ex director de Xardíns Botánicos da Universidade de Washington, Mabberley e profesor da Universidade Macquarie de Sydney. Traducimos ao euskera algúns das pasaxes do último apartado do seu libro:

“Un rico terrateniente persa construíu e plantou un 'Xardín Paradisíaco' na época do Gran Ciro, fai uns 2.500 anos. As mazás que contiña alí e algúns exemplares que actualmente están nas nosas hortas ou nos andeis dos supermercados non son diferentes en canto ás súas características principais, xa sexa en canto a tamaño, aspecto, sabor ou composición de personalidade xenética.

Fai uns 100 millóns de anos, nalgún lugar, quizais na parte media e sur da Chinesa actual, entre o cretácico inferior e superior, apareceron plantas da familia dos rosáceos.

Quizais fai dez millóns de anos, entre as aliñacións montañosas das novas terras creadas do centro de Asia, quedou atrapada unha forma temperá do manzano. As árbores deste ojal tiñan froitos de longo rabillo, do tamaño dunha cereixa, que probablemente eran dispersos polas aves. A maioría das especies de manzanos silvestres, incluídas as norteamericanas, dan froitos amargos.

Fai uns dous millóns de anos, na Europa occidental e central comezaron a expandirse os glaciario. Pero os glaciario nunca cubriron a Tian Shan. Ao contrario, durante a expansión dos glaciario, nas proximidades de Tian Shan comezaron a formarse os desertos, sobre todo no leste. Todo iso illou e separou a serra do resto de Asia e de Europa.

Ao abrigo das montañas, a interacción entre estas plantas pioneiras, entre as que se atopaba o “eo-manzano”, e os animais, en especial os osos, provocou cambios nesta especie, dando paso ás plantas que hoxe chamamos “manzanos domésticos”. Cada manzano de Tian Shan ten unhas características que os diferencian, pero son moitos os que dan froitos doces. En canto á diversidade xenética, nos últimos oito séculos os manzanos domésticos non sufriron reducións significativas.

Fai uns 10.000 anos, quizais un pouco máis, os humanos viviron outro cambio drástico. Algúns grupos de cazadores-pescadores e recolectores, que inicialmente se desprazaban dun a outro, fixeron unha transición cara a un estilo de vida cunha única residencia, baseado no cultivo e o almacenamento de alimentos. A esta transición chamámoslle Revolución Neolítica. Isto ocorreu por primeira vez en dúas zonas dos vales de Tigris e Eufrates, situadas á mesma distancia de Tian Shan, unha cara ao leste e outra cara ao oeste. Duns 6.000 quilómetros a outros.

Aos poucos, entre estas dúas comunidades neolíticas empezaron a construírse vías comerciais, probablemente baseadas en antigos camiños migratorios de animais herbívoros. A medida que as calores de verán aumentaban e as plantas marchábanse antes, os camiños desertizados, máis curtos e a menor altitude, fóronse afastando para abrir camiños máis longos e máis altos, onde o facía máis fresco.

Estes camiños atravesaban os bosques orixinarios de froiteiros. Mazás, peras, albaricoques, pistachos, ciruelas, noces. Froitos nutritivos, atractivos para o ser humano, mesmo para osos e outros animais. Especialmente nas ladeiras máis frescas que se abrían cara ao norte.

Fai 7.000 anos se domesticaron os cabalos, habitantes naturais das estepas norte de Tian Shan. Isto acelerou o movemento das comunidades humanas que habitaban estes territorios. E aumentou aínda máis a difusión cada vez máis extensa dos manzanos, xa que, mentres as mandíbulas dos camelos e o sistema dixestivo reducen as sementes, as pebidas da mazá pasan polo intestino do cabalo sen sufrir danos, deixando aos animais nunha contorna fértil. O manzano da casa comezou a moverse cara ao oeste.

Fai uns 3.800 anos, en Babilonia, levou á perfección o enxerto de froiteiros. Grazas a esta revolucionaria técnica, os mellores exemplares dos bosques foron trasladados aos seus xardíns, primeiro a Persia, despois a Grecia e Roma. As guerras e as conquistas dispersaron aínda máis. Quizá os romanos foron os primeiros en levar ás illas británicas todos os aparellos técnicos de vacinación (esquejes, patróns, variedades). Con todo, hai probas que demostran que algúns manzanos, xurdidos dunha semente, talvez xa existían en Europa occidental. A partir de aí, o mar atravesou as mazás. “O resto é historia”.

Oito séculos

Moitos cultivos tiveron que pasar ao longo da historia por colares xenéticos de botellas, reducindo a súa variabilidade. Pola contra, unha análise sobre once das quince variedades de mazás nas que se basea o 90% da produción norteamericana ha mostrado que a diversidade xenética non diminuíu nos últimos oito séculos, e que o 95,1-96,7% da variabilidade identificada nelas está aínda presente nos manzanos silvestres de Tian Shan.

Grazas á vacinación, os exemplares máis sobresalientes mantivéronse en forma de cereal, formando clons, apenas alterados durante longos períodos de tempo, talvez durante 2.000 anos nalgúns casos. En calquera caso, as matogueiras europeas, así como as marxes das estradas americanas, son testemuñas do gran potencial de reprodución sexual de Malus domestica.

Por motivos comerciais, os supermercados de todo o mundo probablemente mostran nos seus andeis menos de 50 variedades de mazá. Con todo, nas hortas das casas rurais abandonadas do norte de Nova York, ao bordo das vellas estradas inglesas e nas terras marxinais do resto de zonas do “mundo tépedo”, crecen abundantes manzanos, de parentesco descoñecido, procedentes dunha semente. Moitos terán pouco valor, salvo que os animais coman ou fagan unha sidra non moi boa. Pero ocasionalmente xeraranse exemplares de calidade extraordinaria. Isto é difícil en perales e ciruelos, aínda que se plantan da mesma maneira.”