É moi coñecida a dura situación que vive a biosfera, a parte viva do planeta Terra. Pero a geosfera, en cambio, a geodiversidad, sobre a parte do planeta que non ten vida, fala moito menos, pero a súa situación tamén é grave, sobre todo pola brutal explotación que está a facer a humanidade dos recursos. Terra, Gaia ou Gea son algúns dos nomes do noso planeta, cheo de vida e recursos; Thanatia é o noso futuro planeta sen recursos.

Segundo o escritor e ecoloxista Jorge
Riechmann, no preámbulo do Libro Da Superficie á Terra, os problemas ecolóxico-sociais tamén existiron nas sociedades do pasado, pero conseguiron avanzar, sobre todo porque se baseaban nunha economía orgánica: “A economía da agricultura é unha economía superficial alimentada pola enerxía solar, mentres que a sociedade industrial é unha economía subterránea movida por combustibles fósiles. Metaforicamente, no proceso da Revolución Industrial, a nosa sociedade afastouse do sol e entrou no subsolo”.

Desde Gaia a
Thanatia, pai e filla de Valerio, investigan como se está dando o proceso de Gaia a Thanatia. Como o actual modelo de desenvolvemento está a tragarse de forma rápida e salvaxe o valor mineral subterráneo e a que ritmo esgótanse estes recursos. Explican que, en realidade, os recursos minerais que utiliza a economía mundial están diseminados polo solo, en calquera tipo de pedra cóncava, pero en cantidades moi pequenas. A nosa gran vantaxe é que a natureza concentra algunhas delas nas minas, cun agasallo inmenso, e delas, utilizando un nivel de enerxía razoable, obtemos a enerxía necesaria para mobilizar a economía. Pero si séguese así, chegará un momento en que necesitaremos máis enerxía da que nos achegan para obter eses minerais ou materiais subterráneos, e entón non sairán as contas.

Os próximos 25 anos De feito
, os investigadores explican que os minerais ou outros compoñentes enerxéticos non desaparecen nunca, que unha vez explotados permanecen sempre na terra, no mar ou na atmosfera, pero cada vez máis dispersos. Aí está o coxo. E canto máis diseminado, máis custo enerxético é para a súa explotación. Por iso son tan importantes as minas, porque nos ofrecen os minerais máis necesarios. Con todo, estas concentracións minerais só se atopan entre o 0,01% e o 0,001% da superficie terrestre (incluídos os combustibles fósiles). E estamos a tragar con moita rapidez recursos tan escasos. Segundo os valeriotarras, a explotación da natureza aumenta un 2,8% cada ano. Isto significa que si continuamos así durante os próximos 25 anos, consumiremos tantos recursos como a humanidade utilizou ao longo da historia.

Terras raras Denomínanse
terras raras ao conxunto de dezasete elementos da Táboa Periódica. En contra do que se cre, son abundantes na superficie terrestre, pero están moi dispersos e as súas concentracións son moi escasas. China produce o 70% das terras raras do mundo e úsase cada vez máis en sectores crave da sociedade actual, como a iluminación LED, os vehículos ou a electrónica. Por exemplo, un automóbil contén 52 metais diferentes. O cobre, o aceiro e o aluminio representan o 95% do coche, as terras raras pasarán case inadvertidos, están dispersas en miligramos e son claves en todos os seus compoñentes electromecánicos. O risco de subministración de teluro é moi alto, por exemplo, prata, cobalto, cromo, cobre, galio, indio, manganeso, estaño e alto risco de subministración de zinc; e disprosión, molibdeno, neodimio, selenio e tantaló de grao medio. Nos teléfonos móbiles hai 39 elementos da Táboa Periódica, dos cales 13 terán un alto risco de subministración neste século, se se continúa así.

Enerxías renovables O
mundo entra na carreira polas enerxías renovables para evitar as enerxías fósiles. Pero isto significa que, da única dependencia do carbono, imos á dependencia de once minerais máis. Por exemplo, para a fabricación de 200 aeroxeradores de 1.000 megawatts de enerxía necesítanse cantidades talles como: 160.000 toneladas de aceiro, 2.000 toneladas de cobre, 780 toneladas de aluminio, 110 toneladas de níquel, 85 toneladas de neodimio e 7 toneladas de disprosión. Para obter a mesma cantidade de enerxía co gas, necesitaríase 25 veces menos material. Ocorre o mesmo coa enerxía fotovoltaica e no campo das baterías: litio, grafito, cobalto, níquel, manganeso e aluminio, dos que, de momento, só o aluminio é abundante. Cando se escoita a enerxía ilimitada do sol e do vento, non se ten en conta que os materiais necesarios para xerar enerxía a partir deles son limitados.

E si tivésemos tantas enerxías como quixésemos?
Alicia Valero teno claro: “Creo que un achado de tamaño sería un problema máis que unha solución. A extracción sería tan barata que se non se puxesen límites aceleraríase a trituración do planeta. Os materiais non os obtemos como radiacións, senón que se acumulan na superficie durante longos períodos xeológico, pero a economía actual considera que a natureza se recupera espontaneamente e, por tanto, non fai falta amortizar. Extráese si, pero non existe un sistema de contabilización da destrución, nin unha forma de reconstruír ou reconstruír destruír”. É dicir, cre que debería haber unha economía tradicional e paralela a ela unha economía que se destruíu, que se refai ou que se repoña. Por exemplo, por que non crear un imposto de recuperación da natureza? Temos o Imposto sobre o Valor Engadido, por que non o Imposto sobre a Destrución Engadida? Evidentemente, se se fixese isto, habería que quitar o imposto do traballo, por exemplo, especialmente ás rendas máis baixas.

Da economía á termoeconomía
Antonio Valero lembra como Riechmann publicou en 2006 o libro Biomímesis. Nel explicábase como poderiamos ser moito máis felices na organización da sociedade imitando á natureza. Na economía biomimética, por exemplo, todo debería facerse con material orgánico, refugando aqueles polímeros que a natureza non pode reutilizar. A biomímesis sería a lema do benestar social e o termómetro termoeconomía. É dicir, como a extracción se deteriora inevitablemente, habería que medila na termoeconomía e a que distancia atopámonos da destrución total das que iso comporta, é dicir, de Thanatia. Mediríanse os límites dos recursos naturais. E, segundo isto, os custos da natureza que hoxe en día non se teñen en conta: a enerxía necesaria para producir ou extraer algo; o tempo de rehabilitación; e a superficie de solo necesaria para rehabilitar unha determinada deterioración. A primeira conclusión da termoeconomía é que hai que arrefriar a economía.

Exergia, un medidor
Con que sistema mediríase todo isto? Exergías. A exergia é o concepto básico da termodinámica e con esta medida dáse un valor enerxético a calquera cousa física, que se medirá en quilowatts hora. Canto máis disperso está un material, menos exergia terá. É dicir, un adelgazamento ten unha gran exergia. E sería a exergia dun produto, derivada do custo enerxético dos materiais que o compoñen. Por exemplo, a exergia necesaria para facer un computador é moi grande. A exergia mediría a erosión do solo e esta contabilidade axudaría a deseñar procesos que consuman menos.

Dificultade para reciclar Os
autores do libro falan abertamente da economía circular que tanto se utiliza na actualidade: “Oximoron é un belo. Non é posible recuperar completamente unha materia determinada. O principio de entropía sempre aposta pola degradación”. Por iso din que hai que falar da economía da espiral e buscar que cada unha delas sexa o máis rendible posible en canto a cantidade de residuos e recuperación da calidade. Consideran que a reciclaxe e a recuperación de residuos debería ser a actividade ecolóxica máis importante deste século da humanidade: “A natureza recicla os seus residuos, a nosa sociedade non sabe e ademais non lle importa. Temos que aprender da natureza, vivir por ciclos e pechalos”.

As conclusións da extracción non son boas, segundo Alicia Valero: “O pico de produción da maioría dos recursos podería vir antes de que finalice este século e moitos antes de 2050”. Esta escaseza xa se empezou a notar, tanto polo encarecemento dos produtos como polos problemas de subministración. “A partir de agora será habitual entrar nunha tenda e non ser o que pedimos”.

“A reformulación da economía –din os pais e as fillas– é un movemento político e socioeconómico baseado na economía ecolóxica, a ecoloxía industrial e unha ética que considera finitos os recursos naturais”. E neste momento, para dicilo todo, non son moi optimistas.

(Este artigo é a segunda parte dunha reportaxe que podes atopar en: 'Crise de destrución de chips. Unha cima menos, camiño ao colapso', de Urko Apaolaza...