Durante moito tempo pensouse que na análise sistemática das relacións humanas había que pensar na imaxe dos átomos, que quere dicir co centro e a periferia. Este esquema teórico foi, e segue sendo, moi eficaz para comprender, sobre todo, as relacións de poder na sociedade. Por exemplo, unha investigación sociolóxica pode demostrar que nos centros urbanos concéntranse fórzalas socio-económicas, político-culturais, e nos arredores, nos denominados en francés banlieue, están marxinados os de clase social máis baixa, os inmigrantes, os privados. Sen dar outro exemplo, pódese demostrar que no sistema literario hai obras exemplares no centro, lectoras, institucións ou mercados canonizados, e que na periferia hai unha literatura secundaria. Nas principais áreas culturais como España ou Francia pódese identificar o núcleo do átomo literario e clasificar a literatura vasca na literatura rexional marxinal, coma se fose un electrón insignificante. E no seo da literatura vasca tamén se pode situar o centro da vida literaria na zona de Gipuzkoa, ao redor de autores e críticos de prestixio, vendo marxinada a produción de Iparralde.

O feito de pensar a través dos conceptos de centro-periferia ten os seus inconvenientes: estuda as realidades humanas de forma xerárquica, e estimula aos axentes que os seus feitos leven a cabo en función dos tipos de relacións dominantes-dominadas, coma se toda relación humana fose unha relación de poder ou de loita. En Bizkitarte, as ideas centro-periferia teñen tamén as súas vantaxes, especialmente no ámbito cultural: definindo un “centro”, definen un modelo que pode ser optimista e impulsor. Que aspecto comparativo tiña a literatura vasca si non tiña un modelo sólido que lle deu unha difusión universal á nosa?

A través doutro esquema teórico pódense entender as reviravoltas da sociedade, tendo en conta que todos estamos inmersos nun mundo globalizado, é dicir, pensar que non hai máis centros ou que non é tan significativo identificar centros, porque, en definitiva, só as periferias quedan nunha mundialidad sen fronteiras. Aquí, e sobre todo no ámbito cultural, refírome á filosofía do marciano Edouard Glissant, que di que a época da centralización terminou e que o novo mundo está formado por arquipélagos. O que ocorre é que, máis que carecer de centro, prodúcense interaccións inesperadas entre culturas: mestúranse linguas, tamén modelos artísticos. Glissant chama este fenómeno á “creolización” e cre que é un ben acolledor porque a cultura as perpetúa.

O mundo sen centro pode ser moi atractivo: sen un modelo académico, toda a liberdade para reivindicar todas as diferenzas e confusións, fóra de todas as fronteiras. O mundo só é posible grazas á Banlieue grande. Pero a revolta, non estariamos afogados nun multiculturalismo artificial, en detrimento de a nosa verdadeira diferenza (ou identidade) enriquecedora? Non nos levaría a revolta a unha triste uniformización en beneficio en grao sumo básico da mundialización? Tendo en conta este risco, deberiamos estar centrados vascos, volvendo ao esquema teórico anterior...

Na liña das Reflexións de Blaise Pascal, que queremos mergullarnos no centro ou na circunferencia, atopámonos ante a difícil pregunta que temos que facernos.